1. Xin được bắt đầu với những bài thơ tả mùa hè ở nông thôn nửa đầu thế kỷ trước. Phong trào Thơ Mới đã hình thành nên nhiều trường phái, nhiều khuynh hướng và bút pháp, nhưng trong đó có một dòng thơ thiên về tả chân với những khung cảnh nông thôn - làng quê gồm bốn đại diện tiêu biểu: Đoàn Văn Cừ, Bàng Bá Lân, Anh Thơ và Nam Trân.

Cả bốn nhà thơ này đều có những thi phẩm về mùa hè được giới thiệu trong tuyển tập Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân. Đoàn Văn Cừ có bài Trăng hè, Bàng Bá Lân và Anh Thơ đều có một bài thơ với nhan đề Trưa hè, Nam Trân có các bài Huế, ngày hè và Huế, đêm hè. Khung cảnh nông thôn Bắc bộ vào mùa hè hiện lên với những nét thật đặc trưng: Thời tiết oi bức, không gian yên tĩnh, vắng lặng, sự có mặt của con người chỉ mang tính điểm xuyết, thay vào đó là sự xuất hiện của những sinh vật như: Chó, mèo, trâu, gà, ve, bướm...: Tiếng võng trong nhà kẽo kẹt đưa/ Đầu thềm con chó ngủ lơ mơ/ Bóng cây lơi lả bên hàng dậu/ Đêm vắng, người im, cảnh lặng tờ (...) Thằng cu đứng vịn bên thành chõng/ Ngắm bóng con mèo quyện dưới chân (Trăng hè); Hoa lựu nở đầy một vườn đỏ nắng/ Lũ bướm vàng lơ đãng lướt bay qua/ Trong thôn vắng tiếng gà xao xác gáy/ Các bà già đưa võng hát thiu thiu (...) Ngoài đê thẳm, không người đi vắng vẻ/ Lũ chuồn chuồn giỡn nắng đuổi nhau bay (Trưa hè - Anh Thơ); Ve ve rung cánh ruồi say nắng/ Gà gáy trong thôn những tiếng dài (...) Quán cũ nằm lười trong sóng nắng/ Bà hàng thưa khách ngả thiu thiu/ Nghe mồ hôi chảy đầm như tắm.../ Đứng lặng trong mây một cánh diều (Trưa hè - Bàng Bá Lân). Sự nóng bức của mùa hè đôi khi trở thành những bức bối và ngột ngạt khi con người bị mất tự do, vì thế, tất cả những biểu hiện của thiên nhiên sẽ chỉ mang đến cảm giác muốn phá tung tất cả: Ta nghe hè dậy bên lòng/ Mà chân muốn đạp tan phòng hè ôi/ Ngột làm sao, chết uất thôi/ Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu (Khi con tu hú - Tố Hữu, 1939). Mùa hè trong thơ Việt trước 1945 theo cảm quan chung của chúng tôi gợi lên sự ngưng đọng, quanh quẩn và khá mệt mỏi, chưa thấy được những phóng khoáng và rộng mở, chưa thực sự xuất hiện một mỹ cảm say đắm với mùa hè. Tất cả những thiếu hụt này dường như được bù đắp trong bài thơ của Xuân Quỳnh ra đời sau đó gần nửa thể kỷ. Với tôi, đây mới là một mùa hè rực rỡ và đẹp chưa từng có, bởi một tâm hồn lạc quan với những khát khao yêu thương vô tận, với cuộc đời, với con người: Đó là mùa của những tiếng chim reo/ Trời xanh biếc nắng tràn trên khắp ngả/ Đất thành cây, mật trào lên vị quả/ Bước chân người bỗng mở những đường đi/ Đó là mùa không thể giấu che/ Cả vạn vật đều phơi trần dưới nắng/ Biển xanh thẳm, cánh buồm lồng lộng trắng/ Từ những miền cay đắng hóa thành thơ (...) Mùa hạ của tôi, mùa hạ đã đi chưa/ Ôi tuổi trẻ bao khát khao còn, hết?/ Mà mặt đất mầu xanh là vẫn biển/ Quả ngọt ngào thắm thiết vẫn mầu hoa (Mùa hạ). Gần đây nhất, tôi lại bắt gặp một mùa hè thật đẹp trong thơ một cây bút nữ thuộc thế hệ 8x, mùa hè trong thơ chị vừa trong trẻo vừa sâu lắng, mang theo nó biểu tượng về hành trình của một đời người: Có cô bé ngồi bên cửa sổ/ Ngắm sáng mùa hè đi qua/ Mùa hè xanh thẳm trên tầng lá/ Ve kêu ran cây ổi trước hiên nhà/ Có thiếu nữ ngồi bên cửa sổ/ Ngắm trưa mùa hè đi qua/ Mùa hè đỏ rực như mầu lửa/ Biết bao nhiêu lời say đắm thật thà/ Có thiếu phụ ngồi bên cửa sổ/ Ngắm chiều mùa hè đi qua/ Mùa hè vàng úa như xác rạ/ Biết bao nhiêu trang nhật ký đã nhòa/ Có bà lão ngồi bên cửa sổ/ Ngắm tối mùa hè đi qua/ Mùa hè ngọn gió màu rất lạ/ Biết bao người yêu dấu đã rời xa (Mùa hè - Tạ Anh Thư, 2017).

Hoa phượng - hoa của mùa hè.

2. Nói đến mùa hè, không thể không nhắc tới hai loài hoa: Hoa sen và hoa phượng. Nếu như hoa phượng mang trong nó cái nồng nàn, mãnh liệt của lửa thì hoa sen lại mang trong mình vẻ đẹp thanh cao, tinh khiết. Hai loài hoa gợi lên những sắc thái tương phản, trái ngược hẳn nhau nhưng cùng tồn tại song song, cùng đua nở trong những tháng ngày của mùa hạ. Hoa phượng còn được xem là loài hoa biểu trưng cho thành phố Hải Phòng, có lẽ một phần bởi ca khúc của hai nhạc sĩ An Chung - Lương Vĩnh phổ thơ Hải Như đã trở nên quá nổi tiếng trong cả nước: Tháng năm rợp trời hoa phượng đỏ/ Ôi Hải Phòng thành phố quê hương/ Ta yêu thành phố quê ta như yêu chính người thân yêu nhất (...) Ơi thành phố tháng năm hoa phượng đỏ/ Ta mang người trong giữa trái tim ta. Hoa phượng của Hải Phòng cũng đã đi cả vào thơ Hồng Thanh Quang: Hải Phòng chiều lất phất mưa qua/ Ngày đã sống có gì khác thế/ Hoa phượng rớt chân trời tím biếc/ Câu thơ rơi nhắc một đêm hè (Với Hải Phòng, 1992). Hoa phượng gắn với một ký ức học trò biết bao buồn vui, gắn với khoảnh khắc nói lời tạm biệt một thời cắp sách, gắn với cả những mối tình ấu thơ không nói được thành lời: Những chiếc giỏ xe chở đầy hoa phượng/ Em chở mùa hè của tôi đi đâu/ Chùm phượng vĩ em cầm là tuổi tôi mười tám. Thuở chẳng ai hay, thầm lặng mối tình đầu (...) Cánh phượng hồng ngẩn ngơ, mùa hè đến trường khắc nỗi nhớ lên cây (Phượng hồng - Nhạc: Vũ Hoàng, thơ: Đỗ Trung Quân), Phượng rơi đỏ thắm rắc lá sân trường. Để ai lưu luyến với bao kỷ niệm. Làm sao nói hết giấy trắng học trò. Thầy cô mến thương với bao bạn bè hè ơi cách xa (Tháng năm học trò - Nhạc và lời: Nguyễn Đức Trung), Đẹp sao phượng vĩ cánh hồng lung linh. Phượng như bạn quý một thời ngây thơ. Phượng in hình bóng biết bao thầy cô yêu/ Và bao bạn mến có bao giờ tôi quên (Giã từ cành phượng vĩ - Nhạc và lời: Diệp Minh Tuyền), Phượng ơi gió đưa bay, dù xa cách nơi đây, tuổi thơ mãi không phai mãi không tàn (Mùa thi nhớ mãi - Nhạc và lời: Trương Quý Hải), Chùm phượng hồng yêu dấu ấy rời tay/ Tiếng ve trong veo xé đôi hồ nước (Chiếc lá đầu tiên - Hoàng Nhuận Cầm).

Còn với hoa sen, những trắng trong tinh khiết của loài hoa thủy chung ấy đã đi vào một trong những thi phẩm để đời của cố thi sĩ Trần Hòa Bình, để mỗi lần đọc lại, lòng tôi lúc nào cũng thấy rưng rưng: Ôi những đóa sen dè dặt cánh hồng/ Ngủ đi những đóa hoa vợ chồng/ Ta ru hoa một đêm dài đơn độc/ Và em nữa, đã bao giờ em khóc/ Trước hồn sen trong vắt một ước nguyền/ Trước những cánh sen quay trong gió như thuyền (...) Ta yêu em mà không sao nói được/ Sen ngủ trong bình, em thức trong ta (Bài hát ru hoa sen). Hoa sen cũng từng được thi sĩ của Tống biệt hành so sánh với hai người chị muốn níu giữ em trai mình ở lại mà không thể: Ta biết người buồn chiều hôm trước/ Bây giờ mùa hạ sen nở nốt/ Một chị hai chị cũng như sen/ Khuyên nốt em trai dòng lệ sót. Còn với Nguyễn Bính, sen gắn với mối tình học trò thuở thiếu thời: Những buổi học về không có nón/ Đội đầu chung một lá sen tơ/ Lá sen vương vấn hương sen ngát/ Ấp ủ đôi ta chút nhụy hờ (Trường huyện).

3. Theo một khảo sát về những thi sĩ đương đại, hai nhà thơ có nhiều bài thơ về mùa hè nhất là Hồng Thanh Quang và Thanh Tùng. Trong tuyển tập 101 bài thơ tình (Nxb Lao động, HN, 2009) của Hồng Thanh Quang đã có tới 6 bài thơ mà các nhan đề đều gắn với mùa hạ một cách chính danh, đó là các bài: Hạ rớt, Mùa hè của anh sẽ chạy theo em, Tháng 5, Vào hạ, Trượt ngoài tháng hạ và Trong ngày hè 40⁰C. Đó là chưa kể các câu thơ lẻ liên quan đến mùa hè và các bài thơ mùa hạ khác anh công bố rải rác trên trang facebook cá nhân. Tôi đã bắt gặp trong số những tác phẩm trên nhiều câu thơ đặc sắc và ám ảnh: Hạ thế là đã rớt sau lưng/ Ta ngoái lại nhìn nhau lần nữa/ Anh nhớ nụ hôn đầu và giọt lệ em lăn trên má/ Như quả cầu thủy tinh (Hạ rớt), Mùa hè của anh sẽ chạy theo em/ Đám lá tối trời bến nước (Mùa hè của anh sẽ chạy theo em), Mọi mầu đỏ đều đã thành chói mắt/ Thế mà tôi lại khóc phượng ơi/ Khi rực rỡ phố phường Hà Nội/ Cái mầu hè từng đốt tuổi thơ tôi (Vào hạ). Tất cả các bài thơ mùa hạ của anh đều gắn với những khoảnh khắc của tình yêu đã đi qua trong đời, lúc nào cũng nồng nàn, say đắm, da diết mãnh liệt nhưng vẫn còn mãi những dở dang và thiếu vắng: Và cứ thế trượt ra ngoài tháng hạ/ tôi ngây ngô khi Hà Nội thu về/ phóng xe mãi phố cũ thành xa lạ/ giả dối à sao vẫn cứ ru mê... (Trượt ngoài tháng hạ).

Còn với Thanh Tùng, tuyển tập thơ Thời hoa đỏ (Nxb Hội Nhà văn 2016) gồm 142 bài thơ cũng có tới 5 bài gắn với mùa hè một cách chính danh ngay từ tên tác phẩm: Thời hoa đỏ, Mùa hè cuối cùng, Hạ khóc, Mùa hè năm nay và Hè ở Hòn Gai. Cả 5 tác phẩm đều là những bài thơ tình. Cũng nồng nàn, cũng đắm đuối nhưng những bài thơ mùa hạ của Thanh Tùng còn gắn với nhiều xót xa đến độ cay đắng, chua chát đến độ bi kịch như thiêu đốt cả quá khứ, hiện tại và tương lai của con người: Mỗi mùa hoa đỏ về/ Hoa như mưa rơi rơi/ Cánh mỏng manh tan tác đỏ tươi/ Như máu ứa một thời trai trẻ (Thời hoa đỏ); Con dâng lời khóc lên đầu/ Xót xa một mầu phượng vĩ/ Ôi nhưng trái tim nho nhỏ/ Đang cháy buốt dưới trời xanh (...) Mẹ ơi mùa hè rồi đấy/ Con đi điên dại dưới trời/ Chắp tay con cầu mùa hạ/ Mưa về rửa tội đường xa (Hạ khóc).

Mùa hè đi vào thi ca Việt còn gắn với những ngày tháng thật cụ thể như những lát cắt đặc biệt đi qua trong cuộc đời mỗi con người. Nhưng niềm vui thì mau quên mà nỗi buồn đau xa xót thì cứ lắng sâu mãi thành trầm tích trong hồn thi sĩ. Mười hai tháng sáu của Vũ Hoàng Chương là một nỗi niềm như thế mà tôi muốn trích ra đây ít câu để khép lại bài viết này: Men khói đêm nay sầu dựng mộ/ Bia đề tháng sáu ghi mười hai/ Tình ta ta tiếc, cuồng ta khóc/ Tố của Hoàng nay Tố của ai?/ Tay gõ vào bia mười ngón rập/ Mười năm theo máu hận trào rơi/ Học làm Trang Tử thiêu cơ nghiệp/ Khúc cổ bồn ca gõ hát chơi...

Báo Văn nghệ năm 2019

*Tên bài viết do Baovannghe.vn đặt