Ông có bài viết về việc mình chuyển ngữ tác phẩm của Kafka từ tiếng Đức sang tiếng Anh. Bài viết dưới đây trích từ tuyển tập Global Kafkas do Sander Gilman và Victor Taylor biên soạn, Parlor Press xuất bản.
Bản dịch Kafka đầu tiên của tôi ra đời vào những năm 90 khi Nhà xuất bản Schocken Books, thuở đó còn thuộc Random House, tổ chức một cuộc thi tìm kiếm bản dịch mới cho các trước tác của đại văn hào. Khi ủy thác cho tôi dịch The Castle (Lâu đài - ND), Fred Jordan, một biên tập viên người Vienne, nhất mực đề nghị tôi cho từng mạo từ tình thái1 (chẳng hạn doch, wohl, eben), mà một số nhà văn Đức ngữ quen dùng bừa bãi song Kafka lại sử dụng rất chính xác và tinh tế, một đơn vị ngôn ngữ2 tương đương.
Đó không phải là thách thức duy nhất tôi vấp phải khi dịch The Castle, công việc đã cho tôi lần đầu nếm trải tâm thế phản kháng đối với những bản dịch Kafka mới và dẫn dắt tôi khám phá quá trình sáng tạo ẩn sau tiểu thuyết cuối cùng của ông.
|
Lớp dịch giả buổi ban đầu đã dịch Dostoevsky, Proust, Kafka và nhiều kiệt tác đương đại khác sao cho thuận theo lối văn phong tiếng Anh truyền thống nhằm tạo ra kiểu văn xuôi sinh động và tinh nhã, và những dịch phẩm tiên phong của họ đã giúp các tác gia này tìm được cộng đồng độc giả Anh ngữ.
Dịch mới với nỗ lực phỏng vọng phong cách riêng biệt, bao gồm đặc trưng bút pháp cá nhân, biến chuyển tông giọng và cả những lỗi sai thực tế của tác giả, lớp dịch giả thế hệ sau chúng tôi không ít lần vấp phải sự phản kháng dữ dội. Hơn nữa, trong trường hợp Kafka, một nhà văn đậm đặc bút pháp cá nhân mà tên tuổi đã trở thành danh từ chung biểu trưng cho sự tha hóa hiện đại và cái phi lý quan liêu, thì sức ảnh hưởng của những dịch giả thuở đầu kinh điển như Willa và Edwin Muir vẫn còn phủ bóng lớn.
Mãi cho đến tận thập niên 90, bản dịch của vợ chồng nhà Muir, dựa trên bản Das Schloss (tựa tiếng Đức của Lâu đài) không ít lỗi của Max Brod, vẫn tiếp tục được ưa chuộng ở Mỹ dù bản của Brod đã bị thay thế bởi phiên bản bình chú bằng tiếng Đức năm 1982 của học giả Oxford Malcolm Pasley. Sau khi tôi nộp bản dịch của mình, hai chuyên gia thẩm định mà nhà xuất bản thuê ngoài đã đặt hoài nghi liệu những bản dịch Kafka mới có cần thiết hay không, và rồi tôi phải ê chề chứng kiến vị giám đốc biên tập mới đày ải dịch phẩm của tôi vào ngăn kéo.
Thế là tôi bèn soạn thảo, xuất bản và gửi lên cấp cao của Random House một bài báo trình bày tỉ mỉ những vấn đề trong bản của Brod và chỉ ra những ưu điểm trong bản bình chú của Pasley, mà tôi lấy làm căn cứ cho bản dịch Castle của mình, đồng thời tóm tắt chỉ trích của các tác giả, nhà phê bình và học giả ở Anh và Ireland đối với bản dịch của vợ chồng nhà Muir - và bất ngờ thay, bản dịch Castle của tôi cuối cùng cũng diễm phúc được trông thấy ánh ngày.
|
Hồi đại học đầu thập niên 70 đọc bản dịch Castle tuyệt đẹp của vợ chồng nhà Muir, tôi mê mẩn lối lý luận ám ảnh và tuyệt kỹ diễn đạt của nhân vật chính K. Vì bản thân cũng thường sa đà diễn đạt quá mức hành vi của những người quyền thế hơn, tôi đã xuýt xoa ngưỡng mộ cả năng lượng mà người đạc điền tự xưng tên K. đã vận công hòng xoay ra những giả thuyết điên cuồng về từng chuyển biến từ thực tế đến tưởng tượng về Lâu đài, được mô tả như là địch thủ của anh, lẫn cách phẫu tích lớp lớp ý nghĩa tàng ẩn bên dưới những câu chữ chừng như đơn giản trong bức thư vẻn vẹn sáu dòng của một nhà chức trách.
Chỉ đến khi đọc bằng tiếng Đức tôi mới nhận thấy nét hóm hỉnh nơi cuốn sách. Kafka sử dụng óc khôi hài, cùng nhiều công cụ khác, nhằm giễu nhại góc nhìn một chiều của K. Chẳng hạn, hai người trợ lý lẫn lộn với nhau đến tức cười, cứ gợi ý rằng anh hãy nên tươi tỉnh lên, từ bỏ thôi thúc tìm được Lâu đài, thay vào đó tập trung vào cuộc sống ở ngôi làng, nơi đây anh đã quen biết qua lại với vài người. [...]
Xao nhãng khỏi nhiệm vụ ban đầu vì tò mò với những đoạn văn kỳ lạ nhiều đến vô kể Kafka đã gạch bỏ trong khi viết, mà cho đến nay vẫn bị nhiều chuyên gia cứ thế lướt qua, tôi bắt đầu dò xét lượng lớn những đoạn bị gạch bỏ có thể tiết lộ cách thức mà Kafka khiến mọi thứ có vẻ “đượm sắc huyền bí”, phỏng theo lời một nhân vật trong một đoạn văn bị gạch bỏ.
Như thể thực hành lời tự cảnh tỉnh mơ hồ tối nghĩa trong số cách ngôn Zürau3 của mình - “Lần cuối đấy, tâm lý học ơi!” - Kafka cực kỳ kiên quyết gạch bỏ những đoạn phơi bày tâm lý quá lộ liễu, quá dễ dàng diễn giải, và quá riêng tư tường tận.
Một đoạn bị gạch bỏ trong đó K. thẳng thắn thừa nhận mình cô độc và khao khát “hơi ấm, ánh sáng, và một lời thân tình” cũng là nạn nhân trong màn biên tập của Kafka, từ đó bỏ lại cho chúng ta một phản-anh-hùng che giấu nỗi yếu nhược hiện sinh và xúc cảm của mình. Kafka cũng cắt bỏ những đoạn K. đấu tranh nội tâm về cuộc vật lộn không ngơi nghỉ hòng tới được Lâu đài và rằng nó khiến anh quên mất “ngày hôm nay vì mục tiêu cao cả nhất”.
Những tiết lộ như vậy vang vọng lưỡng nan hiện sinh mà Kafka gợi lên đầy đáng nhớ trong bức thư gửi Milena4 viết hai năm trước Lâu đài: “chẳng có điều gì tự nhiên đến với anh, mọi thứ đều phải gắng công đạt được, không chỉ hiện tại và tương lai, mà cả quá khứ Metamorphosis.”
Là một dịch giả đồng thời cũng là người nghiên cứu Kafka, tôi hân hạnh được mời soạn dịch Tuyển tập truyện Kafka (2024) thuộc bộ văn học kinh điển chú giải của Nhà xuất bản Đại học Harvard. Trong phần giới thiệu tiểu sử và lời dẫn tôi có thể giãi bày linh cảm của mình rằng chính phẩm chất giàu bản năng ngấm ngầm trong lối văn xuôi tưởng chừng lãnh đạm vô cảm của Kafka là một lý do tạo nên sức hút bền bỉ của ông.
Chú thích cho phép tôi thông tin đến độc giả về những sắc thái ngôn ngữ và văn hóa mà tôi không thể chuyển tải trọn vẹn trong bản dịch. Nếu tiếng Anh có vốn từ vựng cực kỳ phong phú, thì trong những ngôn ngữ vốn từ hạn hẹp hơn, từng từ riêng lẻ phải gánh vác phổ nghĩa rộng hơn. Điều này đặt ra thách thức với một người dịch, đặc biệt trong trường hợp tác giả ưa thích chơi chữ với nhiều nghĩa của những từ riêng lẻ.
Kể cả dịch những nhan đề tựa hồ tường minh của Kafka cũng là công việc không thiếu cạm bẫy. Đơn cử cứ xét Der Process (“The Trial” - “Vụ án” hay “The Process” - “Quy trình”) và Das Schloss (“The Castle” - “Lâu đài” hay “The Lock” - Đồng hồ”). Trong khi Kafka có thể đùa nghịch với vài nghĩa, thì người dịch chỉ có thể chọn một. [...]
Khi dịch một phần Metamorphoses của Ovid lúc còn học tại ngôi trường cấp hai nghiêm ngặt ở Prague, Kafka không gọi câu chuyện côn trùng này là Die Metamorphose, mà là Die Verwandlung.
Từ “Verwandlung” có ý nghĩa riêng tư đặc biệt với Kafka, ông dùng chữ này miêu tả những thay đổi ông nhận thấy trong một số tấm ảnh thuở nhỏ trong bức thư gửi Felice Bauer viết trong giai đoạn sáng tác Die Verwandlung: “Tôi nghĩ hồi ấy mình vẫn hoàn toàn thuộc về chính mình, và dường như rất hài lòng với chuyện đó. Là con cả, tôi được chụp nhiều ảnh và do đó có một chuỗi dài biến đổi (Verwandlungen).”[..]
Trong những ngôn ngữ khác cũng có tranh cãi xoay quanh cách dịch Die Verwandlung. Năm 1925, chỉ một năm sau cái chết yểu ở tuổi 40 của Kafka, bản dịch tiếng Tây Ban Nha tác phẩm nổi tiếng nhất của ông xuất hiện khuyết danh trên tạp chí văn hóa có sức ảnh hưởng Revista de Occidente với nhan đề La metamorfosis.
Bản dịch sau đó được in lại ở Buenos Aires trong một tuyển tập truyện Kafka chọn lọc, nhan đề La metamorfosis (1938), ghi rằng Jorge Luis Borges là người dịch duy nhất. Tuy nhiên, Borges khẳng định, hẳn là với đôi mắt hấp háy tinh nghịch, rằng ông chẳng thể nào là người đã dịch Die Verwandlung, bởi lẽ ông biết đủ tiếng Đức để biết rằng nhan đề tiếng Tây Ban Nha nên là La transformación.
Tuy vậy, như trường hợp thường thấy trong dịch thuật, chẳng có phương án nào là tối ưu. Dù Transformation phản ánh sự ưa thích thứ ngôn ngữ trong sáng của Kafka, những âm tiết Latin đơn điệu của nó không thể vọng lên âm thanh trôi chảy mượt mà của Verwandlung.
Vậy thì tôi đánh nhau với cối xay gió để mà làm gì? Hay “Metamorphosis” huyền thoại và khoa học đang ngự trị dần dà sẽ nhường lối cho “Transformation” đúng đắn không khoa trương và khơi gợi cảm thức hiện sinh?
Thỉnh Du lược dịch
.....................................
1. Nguyên tác: flavoring particle, hay còn gọi là modal particle - những mạo từ dùng trong câu với đa dạng công dụng như biểu lộ sắc thái cảm xúc hay nhấn mạnh, hoặc để thể hiện một hiểu biết chung giữa người nói và người nghe.
2. Nguyên tác: part of speech, thường được hiểu là “từ loại”.
3.The Zürau Aphorisms (tiếng Đức: Die Zürauer Aphorismen) là tuyển tập 109 cách ngôn của Franz Kafka, viết trong khoảng thời gian từ tháng 9/1917 đến tháng 4/1918 và được bạn ông Max Brod xuất bản năm 1931 sau khi ông mất.
4. Milena Jesenská (1896 - 1944) là nhà báo, nhà văn, biên tập viên và dịch giả người Czech. Bà thường xuyên thư từ với Kafka và là một trong những người đầu tiên dịch tác phẩm của ông từ tiếng Đức.
