"Hàm cá mập” là cái tên mà người dân Thủ đô đặt cho “Tòa nhà Trung tâm thương mại” 5 tầng ở đầu phố Đinh Tiên Hoàng, phường Hàng Bạc, quận Hoàn Kiếm. Mặt trước tòa nhà là Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, đằng sau giáp với nhà dân buôn bán, bên phải là phố Cầu Gỗ, bên trái là hồ Gươm.

Trước năm 1990, tại vị trí tòa nhà ấy là nhà điều hành xe điện và bách hóa Bờ Hồ, dù xâm chiếm không gian quảng trường, nhưng khoảng trống còn nhiều, chiều cao không đủ để che lấp phần khu phố cổ bên hồ. Đến năm 1991 người ta xây dựng Tòa nhà Trung tâm thương mại và năm 1993 khánh thành thì không gian Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, không gian hồ Gươm bị xâm hại bởi một công trình xây dựng thô kệch, xấu xí. Người dân Hà Nội gọi là “Hàm cá mập”, mang tính bôi bác và giễu cợt, vì nhìn nó dễ liên tưởng đến hình ảnh cái hàm con cá mập. Không biết ai là người đầu tiên gọi ra và đặt cái tên đầy giễu cợt này.

Ảnh Mai Anh

“Hàm cá mập” do Công ty xe điện Hà Nội (nay là Tổng công ty Vận tải Hà Nội Transerco) - doanh nghiệp nhà nước thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội, quản lý vận hành. Giá như nó ở một góc phố nào đó khuất lấp, hoặc xa vắng thì chẳng mấy người quan tâm. Nhưng vì nó ngự trên một vị trí đắc địa trong không gian xanh với vẻ đẹp cổ kính hồ Gươm - một tiểu vùng văn hóa, lịch sử đặc biệt đã trở thành di sản quốc gia, là khu lõi nội đô với hồ nước xanh 12ha, đền Vua Lê, đền Bà Kiệu, đền Ngọc Sơn, tháp Bút đài Nghiên, Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, và bên cạnh là khu phố cổ… nên dư luận đặc biệt quan tâm. “Hàm cá mập” xấu xí thì ai cũng nhận ra nó thô kệch đến mức vô lý rồi, nó xấu lây sang cảnh quan hồ Gươm mà cứ tồn tại nhiều năm trời khiến nhiều người bức xúc.

Suốt hơn ba chục năm nay, người ta không ngớt gọi tên “Hàm cá mập”, bàn tán, bình luận, công trình và người quản lý vận hành, thậm chí cả lãnh đạo thành phố chịu sức ép nặng nề của giới chuyên môn và báo chí; hầu hết đề xuất đập bỏ để hoàn trả lại không gian Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục và hồ Gươm. Tuy nhiên, cũng có người muốn cải tạo, bảo tồn để tránh lãng phí, và biến cái công trình “lạc điệu” ấy thành một điểm nhấn văn hóa, kiến trúc Thủ đô. Công bằng mà nói ý kiến muốn giữ lại và cải tạo không phải không có lý, cần được tôn trọng, họ lý sự: “Tháp Eiffel lúc đầu chả bị chê bai đó thôi, nhưng sau này lại trở thành kỳ quan của nước Pháp, là điểm nhấn kiến trúc của đô thị Paris. Cái mới ra đời thời nào chả gặp khó khăn, cản trở, bị vùi dập.” Nhưng “Hàm cá mập” lại ở sự thể khác, hơn ba mươi năm nó đứng lù lù giữa mưa nắng, nóng lạnh trong không gian hồ Gươm, nó không “đẹp dần lên trong mắt anh”, trong mắt nhiều người dân Hà Nội và cũng đủ thời gian kiểm nghiệm. Có người còn cực đoan cho rằng: “Phải giữ nguyên cái công trình này dù nó xấu tệ xấu hại, cũng như lưu giữ một “bảo tàng kiến trúc một thời hỗn loạn” để luôn luôn nhắc nhở thế hệ sau không thể lãng quên, không lặp lại vết bước chân sai lầm của người đi trước.”

Bao nhiêu năm nay, “Hàm cá mập” thuộc sở hữu nhà nước, nó sinh tiền, mang lợi ích kinh tế là chủ yếu. Nhưng, thực ra tiền thu được từ kinh doanh tòa nhà thuộc sở hữu nhà nước cũng không lớn so với thiệt hại vô hình về văn hóa, không gian và giao thông Thủ đô. Cân nhắc xóa bỏ hay cải tạo, bảo tồn? Tôi cho rằng đập phá, xây dựng lại phù hợp với không gian hồ Gươm là phương án tối ưu. Phá bỏ “Hàm cá mập” không chỉ trả lại không gian cho Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, mà còn hoàn trả không gian công cộng cho hồ Gươm. Không gian hồ Gươm vốn chật hẹp, chỉ có Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục là có không gian lớn nhất khoảng một ha, dù cấm các phương tiện giao thông mỗi khi tổ chức các sự kiện chính trị, văn hóa, lịch sử vẫn quá tải. Còn khoảng trống ở khu tượng đài Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh bên cạnh đền Bà Kiệu và cổng vào đền Ngọc Sơn thì nhỏ hơn, sức chứa không nhiều, không thể mở rộng được nữa. Quanh bờ hồ Gươm đụng đến chỗ nào cũng di tích lịch sử. Các khu vực khác chỉ là đường đi lại, nhưng giao thông cũng chật hẹp không thể dành cho không gian cho sinh hoạt công cộng. Vì thế, việc mở rộng, thực ra là hoàn trả không gian cho Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục là cần thiết. Phá bỏ “Hàm cá mập” cho quảng trường rộng rãi là hợp lý nhất, được dư luận đồng tình nhất. Lịch sử kiến trúc, xây dựng thế giới cũng đã từng có tiền lệ chỉnh trang, mở rộng không gian công cộng. Ở Mỹ, người ta mạnh dạn đập bỏ cái cũ, xấu để mở rộng không gian Quảng trường Times Square (New York). Ở Berlin, Liên bang Đức có một trung tâm thương mại lớn che khuất một phần Quảng trường Alexanderplatz cũng được cắt sửa, chỉnh trang với mục đích ưu tiên không gian công cộng…

*

Từ “hiện tượng hàm cá mập” tôi thấy chúng ta phải suy nghĩ và hành động nghiêm túc về công tác quản lý đô thị không chỉ riêng Hà Nội mà cả toàn quốc. Ở đây, có vấn đề về cái tâm cái tầm của người quản lý đô thị. Không gian hồ Gươm được quy hoạch từ thời Pháp thuộc, người Pháp chỉ tính từ mép nước hồ trở ra đến các khối nhà một không gian cần và đủ làm giao thông cho Hà Nội 250.000 người. Bây giờ Thủ đô đã hơn mười triệu người dân, vẫn không gian chật hẹp ấy, cái tầm quản lý đô thị thấp đã không giữ nguyên hiện trạng lại còn “cấy” thêm xi măng cốt thép vào cho nó chật chội, phản cảm. Tòa nhà Trung tâm thương mại ở đầu phố Đinh Tiên Hoàng là một ví dụ trực quan.

Ảnh AmiA

Một tòa nhà 5 tầng và sân thượng được cơi nới thành tầng 6 xây dựng trên diện tích sàn hơn 300m2, chình ình ở giữa Thủ đô, bên cạnh trụ sở Ủy ban nhân dân thành phố, trong không gian hồ Gươm mà không theo đúng thiết kế. Trong một lần trả lời phỏng vấn, kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn - cha đẻ của Tòa nhà Trung tâm thương mại nói rằng: “Năm 1993, công trình đã thi công thô gần xong. Lúc ấy tôi phải đi công tác một thời gian ở Vinh. Lúc về Hà Nội, thấy công trình của mình bị bọc kín bằng vải dứa, nhiều chỗ bị đập nham nhở để cơi rộng ra. Tôi đã ngồi khóc, uất ức vì không hiểu tại sao người ta lại có cách đối xử dã man như vậy với tác phẩm kiến trúc, với tác giả thiết kế như thế.” Và “Sau này, tôi mới biết rằng chủ đầu tư đã yêu cầu một KTS khác thay đổi thiết kế để thỏa mãn sự tham lam của họ.” Dĩ nhiên, chủ đầu tư đem con mắt người thường và tư duy kinh tế để đối xử “dã man” với tác phẩm kiến trúc. Nhưng, phải có người ký duyệt thay đổi thiết kế thì mới thành hiện thực chứ? Thanh tra xây dựng ở đâu? Lãnh đạo thành phố ứng xử thế nào với một công trình kiến trúc xây dựng vô lý như thế?

Tôi hoàn toàn ủng hộ với chủ trương phá bỏ Tòa nhà Trung tâm thương mại đầu phố Đinh Tiên Hoàng. Nhưng phá thì dễ xây thì khó, xây dựng cái gì trên nền cái vừa bị phá bỏ? Tôi nghĩ rằng chỉ cần trồng cỏ xanh, trồng hoa thì Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục và không gian hồ Gươm sẽ quang đãng, giao thông thuận tiện. Tuy nhiên, thời kinh tế thị trường, khu vực hồ Gươm không phải “tấc đất tấc vàng” nữa, mà là tấc đất tấc kim cương, “nhất cử lưỡng tiện” cần làm thêm công trình ngầm. Có thể là ga tàu điện ngầm, có thể là tòa nhà trung tâm thương mại 2-3 tầng trong lòng đất. Vậy là, phía trên thì lợi ích về mỹ quan, lòng đất thì lợi đường kinh tế. Dĩ nhiên, phải thận trọng và nên huy động sức mạnh trí tuệ của giới văn hóa, kiến trúc, mỹ thuật, trưng cầu dân ý trước khi xây dựng để tránh bước vào vết xe đổ sai lầm của người trước.