Năm 2010, tôi ghé thành phố Đồng Hới thăm gia đình nhà thơ Hoàng Vũ Thuật, cũng đúng dịp này ông mời tôi vào Huế dự Festival Thơ Huế, tổ chức tại Tạp chí Sông Hương, bấy giờ do anh Nguyễn Khắc Thạch làm Tổng biên tập. Gặp và biết Hoàng Thụy Anh từ đấy. Năm 2010 cũng là thời điểm Hoàng Thụy Anh “trình làng” bạn đọc cuốn phê bình đầu tay Thơ Hoàng Vũ Thuật, nhìn từ góc độ Thi pháp học của Roman Jakobson. Từ đó đến nay chị đã xuất bản được 9 cuốn sách. Ngoài tập thơ Người đàn bà sinh ra từ mưa, số còn lại đều là các tập chuyên luận, tiểu luận, phê bình, mà mới nhất là Nhã nhặn của phi lý, nhìn từ văn xuôi của Văn Thành Lê ra mắt năm 2025 này. Có thể thấy, thơ với chị vẫn chỉ là cuộc dạo chơi ngắn ngủi, còn phê bình mới chính là “nghiệp” của chị trên cánh đồng chữ nghĩa mênh mông.
Nhã nhặn của phi lý, nhìn từ văn xuôi của Văn Thành Lê có độ dày hơn 230 trang in. Ngoài phần tài liệu tham khảo soạn công phu, khoa học, nhiều thông tin bổ ích, tác giả lần lượt và nhẩn nha trình bày rành mạch những nhận thức, tìm tòi, thú vị và tâm đắc qua ba chương sách: Văn Thành Lê và cội nguồn sáng tạo - Tiếng cười lưỡng trị trong văn xuôi Văn Thành Lê - Kết cấu trò chơi trong văn xuôi Văn Thành Lê cùng năm trang kết luận cô đúc về nhà văn này. Đây là một chuyên luận phê bình văn học công phu, được viết dưới ánh sáng của lý thuyết về nghệ thuật nghịch dị. Theo tác giả nghịch dị là một hình thức ước lệ tạo nên thế giới kỳ lạ, đối lập với thế giới tự nhiên. Đặc trưng của nó là tính lưỡng trị, hai mặt và chưa hoàn thiện, sử dụng tiếng cười châm biếm, hài hước, giễu nhại để dàn dựng những góc cạnh tiêu cực của xã hội, từ quan niệm lạc hậu đến dục vọng thái quá của con người.
 |
| Cuốn Nhã nhặn của phi lý |
Đọc Nhã nhặn của phi lý, nhìn từ văn xuôi Văn Thành Lê, chúng ta thấy Hoàng Thụy Anh dồn hết tâm huyết cho một cây bút trẻ lập nghiệp phía Nam. Tác giả dành nhiều thời gian đọc, tìm tòi và phát hiện những điểm nổi bật trong văn chương Văn Thành Lê. Hoàng Thụy Anh, qua trường hợp Văn Thành Lê, không những muốn có một hình dung về nhiều gương mặt văn trẻ khác mà còn muốn góp phần xác định diện mạo văn xuôi đương đại khu vực cũng như cả nước. Theo tác giả, văn của Văn Thành Lê có giọng điệu riêng, khó lẫn do anh ý thức rất rõ “vấn đề quen thuộc nhưng mình viết từ góc nhìn riêng mình, từ rung cảm của riêng mình, và sau nữa với giọng kể riêng”. Một điểm đáng chú ý nữa, phía sau giọng điệu ấy “luôn hàm chứa niềm khao khát cái đẹp thuần khiết, nguyên sơ của tuổi thơ”, đấy là miền ký ức tươi đẹp nhân loại đã đánh mất, và một số đang cố níu kéo trở lại khi họ muốn sống cho ra con người.
Không dừng ở sự “tầm chương, trích cú”, cảm thụ chung chung hoặc sa vào bình tán, Hoàng Thụy Anh viết chuyên luận này dưới ánh sáng của một lý thuyết nghiên cứu văn học thế giới đang khá mới mẻ ở Việt Nam, nên người đọc dễ thấy thích thú trước những kê cứu, phân tích, lý giải, khái quát của chị. Chẳng hạn, ở phần kết luận, chị viết: “Văn Thành Lê vận dụng tính song trùng, lưỡng trị của giễu nhại để nghiên cứu bản chất và mâu thuẫn bên trong đối tượng, nhấn mạnh sự cần thiết của việc cải tổ, tái sinh cái mới, chứ không phá hủy hay phủ nhận sạch trơn đối tượng. Anh khai thác triệt để chuyển động giữa các mặt đối lập trong cuộc sống: Vui nhộn và bi thương, bình thường và phi thường, cũ kỹ và tân kỳ, trần tục và thiêng liêng, hiện tượng và bản chất, hành động và mục đích... Với giọng giễu nhại, nghịch dị, anh bóc trần, phanh phui các vấn đề nhức nhối, u mê trong văn hóa, tôn giá, văn chương, giáo dục, đạo đức, gia đình... Những vấn đề nghiêm trọng, bức bối được chuyển hóa thành câu chuyện hài hước, trào phúng, làm dịu bầu không khí ngột ngạt ngoài xã hội. Và cũng từ giọng này, anh vén màn những ẩn họa trong cuộc sống, gợi nhiều suy cảm, đối thoại cho người đọc phút giây được vỗ về, giải tỏa tâm hồn và tiếp thêm niềm tin yêu...”. Có thể xem đây là nội dung cốt lõi tác giả sẽ lần lượt nêu ra, phân tích, chứng minh, dẫn giải ở chương hai và ba.
Kết hợp giữa phủ định và khẳng định, đả phá và xây dựng, từ điểm nhìn lưỡng trị, tiếng cười giễu nhại, nghịch dị có mục đích vừa phê phán vừa hướng tới sự cải tạo. Trong văn học nước ta, nghệ thuật giễu nhại có từ văn học dân gian, qua nhiều tác giả văn học thuộc các thời kì, giai đoạn khác nhau. Đến thời kỳ Đổi mới, giễu nhại được tiếp nối, phát huy theo một hướng mới, ở đó, “nghệ thuật giễu nhại như một phương tiện chiết xuất những phá cách về mặt ngôn ngữ, như một tín hiệu chống lại sự phì đại của đời sống, hoài nghi giá trị bị lý tưởng hóa quá mức...”. Nhiều tác phẩm văn xuôi của Văn Thành Lê thể hiện rất rõ khi nhà văn song hành vừa ca ngợi vẻ đẹp tiềm ẩn lại vừa chỉ trích hạn chế, nhược điểm trong mỗi tổ chức, ngành nghề, cá nhân mà anh rất “thuộc”. Những đề tài, phạm trù quen gần như hạnh phúc gia đình, học sinh và giáo dục nhà trường, làng báo, hội văn bút... đều bị tiếng cười giễu nhại của anh tìm đến, mổ xẻ, phanh phui một cách không thương tiếc. Ở cuốn Nam, Nhi, Đại, Trượng, Phu, Văn Thành Lê bóc trần: “Tớ cứ tưởng kế hoạch nhỏ là kế hoạch của mình, chẳng liên quan gì đến người lớn. Vậy mà đứa nào cũng phải nhờ đến bố mẹ mới có được hai thùng mì ăn liền. Thật không thể tin được, người lớn phải tham gia mà trường lại bảo là kế hoạch nhỏ, phải nói là kế hoạch to mới đúng!”. Hóm hỉnh, chua chát, mà thực tế xiết bao. Giễu nhại, trong hầu hết các trường hợp của văn xuôi Văn Thành Lê, quả là “để hạ bệ, kéo mọi thứ về với đất rồi từ đất tiếp tục nảy mầm tạo sinh cái mới...”. Giữa thời đại cái ác, cái bi, cái hài có xu hướng bùng phát như hiện nay, nghệ thuật này đang và sẽ có “đất” nảy nở thêm nhiều tài năng không chỉ ở riêng văn xuôi?!
Văn phê bình của Hoàng Thụy Anh dung dị, rành mạch, hàm lượng thông tin lý luận cao, đọc dễ vào, có dư vị. Hẳn nhiên, đấy không phải dạng “văn phê bình báo chí” khá phổ biến bây giờ. Tác giả yêu nghề, tự trọng ngòi bút của mình. Bởi thế, người đọc dù chưa đọc nhiều tác phẩm Văn Thành Lê vẫn có thể hình dung rõ nét, sâu và đậm, tinh tế và vui nhộn, rồi có cảm tình, sẵn lòng tìm đọc, nghe ngóng thêm về nghệ thuật giễu nhại qua tác phẩm của nhà văn này. Tôi nghĩ, đấy đã là thành công của nhà phê bình văn học khi họ đảm nhận vai trò “người - đọc - hộ” tích cực cho bạn đọc đang bận rộn hôm nay.
Cuốn chuyên luận này, may mắn, được Hội đồng Lý luận phê bình văn học - nghệ thuật Trung ương hỗ trợ ở khâu thẩm định và kinh phí xuất bản. Trong tình hình in ấn, phát hành gặp vô vàn khó khăn, thậm chí bế tắc như hiện nay, đây là sự khích lệ đáng trân trọng. Xin nhiệt liệt chúc mừng một đồng nghiệp của khu vực Bắc miền Trung - nhà văn Hoàng Thụy Anh!
