Người ấy là PGS.TS Nguyễn Văn Dân - cái tên mà giới phê bình, lý luận văn học trong nước từ lâu vẫn nhắc tới với sự nể trọng.
Giữa một thế giới học thuật mà nhiều giá trị đang bị pha loãng, ông như một điểm sáng của sự tỉnh táo và liêm chính. Câu chuyện nhỏ ấy, trong bối cảnh ông đang nằm điều trị căn bệnh hiểm nghèo, bỗng trở nên lớn lao hơn nhiều - như một bản lĩnh sống được nung đúc từ cả cuộc đời, như một lời nhắn gửi cho lớp trẻ về đạo đức nghề nghiệp.
Nhưng ông không chỉ là người từ chối sự giả dối. Ông còn là người âm thầm gieo mầm tri thức, suốt mấy chục năm miệt mài trong cõi từ chương - một nhà nghiên cứu phê bình uyên bác, một dịch giả tài hoa, một thầy giáo thầm lặng, và trên hết, là một trí thức chưa từng thôi thao thức vì sự trong sạch của học thuật.
|
Ông Nguyễn Văn Dân sinh năm 1950 ở vùng trung du Vĩnh Phúc. Tuổi thơ ông gắn với những đoàn quân áo trấn thủ hành quân qua làng, với âm vang chiến dịch Điện Biên Phủ, và ngày Thủ đô rộn rã cờ hoa chiến thắng. Những hình ảnh tuổi thơ ấy như khắc sâu vào trí nhớ và tâm hồn ông - một người luôn sống với hoài niệm và lý tưởng.
Thi đỗ phổ thông loại giỏi, ông được chọn đi du học tại Rumani, theo ngành Ngữ văn Rumani - Pháp. Về nước, ông được phân công về Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam (nay là Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam). Nhưng không dừng lại ở đó, ông tự học thêm tiếng Nga, tiếng Anh, để có thể tiếp cận những kho tàng tri thức nhân loại bằng nguyên bản. Không phải ngẫu nhiên mà ông trở thành một trong những nhà nghiên cứu hiếm hoi có khả năng sử dụng cùng lúc ba ngôn ngữ chính của giới học thuật toàn cầu.
Điều đặc biệt là, dù học đại học ở nước ngoài, ông lại có sự am hiểu sâu sắc về văn học Việt Nam - một điều khiến nhiều đồng nghiệp phải sửng sốt. Trong những năm tháng hậu chiến, khi Việt Nam còn khó khăn và thiếu thốn nhiều bề, ông đã âm thầm theo đuổi con đường văn học so sánh - một hướng nghiên cứu rất mới mẻ lúc bấy giờ. Ông không chỉ đọc để biết, mà còn để đối chiếu, để soi rọi văn học nước nhà dưới ánh sáng của lý thuyết hiện đại - một tinh thần học thuật đáng nể.
PGS.TS Nguyễn Văn Dân từng nói: “Trong giới khoa học, chuyên luận là thành tựu cao cấp nhất của một nhà nghiên cứu.” Ông không chỉ nói mà còn làm. Trên bàn làm việc và trong các thư viện, tên ông gắn liền với những chuyên luận dày dặn, có sức nặng lý luận và ảnh hưởng lan tỏa. Những cuốn chuyên luận của ông thường được tái bản nhiều lần và được nhiều cơ sở giáo dục đại học sử dụng làm tài liệu giảng dạy đại học và sau đại học.
Ngoài các tập tiểu luận như Nghiên cứu văn học - Lý luận và ứng dụng, Vì một nền lý luận - phê bình văn học chất lượng cao, Văn hóa - văn học dưới góc nhìn liên không gian, ông đã cho ra mắt những tập chuyên luận công phu và sâu sắc như Lý luận văn học so sánh, Văn học phi lý, Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Văn hoá và phát triển trong bối cảnh toàn cầu hoá, Chủ nghĩa hiện đại trong văn học nghệ thuật, Các lý thuyết nghiên cứu văn học - Ảnh hưởng và tiếp nhận từ ngày đổi mới đến nay, mỗi công trình là một bậc thang dẫn người đọc lên cao hơn trong tư duy lý luận văn chương.
Ông không viết để nổi tiếng. Ông viết để truyền đạt cái đúng, cái hay, cái cần thiết cho nhận thức văn học. Ẩn sau những trang sách đó là cả đời sống nội tâm sâu lắng, là nỗi lo cho một nền phê bình non yếu, là sự tỉnh thức về cơn khủng hoảng của môi trường học thuật nếu không còn niềm tin vào sự trung thực.
Dù khiêm nhường và lặng lẽ, nhưng nhìn vào sự nghiệp của ông, có thể thấy đây là một “kỷ lục gia” thực sự của thể loại chuyên luận ở Việt Nam - cả về số lượng, chất lượng lẫn độ tin cậy.
Ở Việt Nam, không ít nhà nghiên cứu buộc phải làm thêm đủ nghề để sống với khoa học. Ông Dân cũng không ngoại lệ. Ngoài giờ nghiên cứu, ông viết báo, dịch văn học, làm biên niên sử thế giới, biên soạn từ điển - đủ để trang trải cuộc sống và nuôi dưỡng đam mê.
Nhưng điều khiến người ta kính trọng ông hơn cả không phải chỉ ở sự lao động miệt mài, mà ở khí tiết của một trí thức đúng nghĩa. Câu chuyện ông từ chối đứng tên bài báo khoa học - dù được “gợi ý” từ một cơ quan có uy tín - không phải lần đầu tiên. Ông từng từ chối cho người nổi tiếng đứng tên chung vào bản dịch của mình. Ông cũng từng từ chối những người muốn “góp nhặt vài nét bút” để rồi đòi chia sẻ công lao sáng tạo.
Với ông, học thuật không phải là nơi để đổi chác, cũng không phải nơi để mua bán danh xưng. Ông là người giữ lửa phẩm giá, trong một môi trường mà không phải lúc nào ánh sáng chân lý cũng mạnh hơn bóng tối của mưu lợi.
Không chỉ là nhà nghiên cứu, Nguyễn Văn Dân còn là người thầy tận tâm. Ông tham gia giảng dạy các chuyên đề cao học và nghiên cứu sinh cho nhiều trường đại học, hướng dẫn thạc sĩ, tiến sĩ, truyền cảm hứng và chia sẻ kinh nghiệm cho thế hệ sau.
Ông từng giữ chức Phó Viện trưởng Viện Thông tin khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, kiêm nhiệm Tổng biên tập Tạp chí Văn học nước ngoài của Hội Nhà văn Việt Nam, làm Chủ tịch Hội đồng Văn học dịch của Hội Nhà văn Việt Nam (một khoá), Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận phê bình của Hội (một khoá), tham gia các hội đồng xét giải văn học… Ở đâu có nhu cầu về đánh giá lý luận, ông đều góp mặt. Ông đã ba lần được trao giải thưởng văn học của Hội Nhà văn Việt Nam cho hạng mục sách lý luận - phê bình (năm 2000, 2015, 2020), một lần của Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Việt Nam (2015), một lần giải Bạc sách hay của Hội Xuất bản Việt Nam (2014), và một tặng thưởng hạng B của Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương (2014).
Cùng lúc đó, ông vẫn dịch sách, viết tiểu luận, biên soạn từ điển - một đời sống khoa học gần như không có kỳ nghỉ. Những cuốn từ điển do ông biên soạn đều là những cuốn từ điển chuyên ngành được biên soạn đầu tiên ở Việt Nam: Từ điển thần thoại Hy Lạp - La Mã, Từ điển mỹ học. Trong đó, cuốn Từ điển mỹ học (xuất bản năm 2022, năm ông 72 tuổi) được coi là một công trình tổng kết lý luận mỹ học và văn học của ông mà theo ông thổ lộ, nó đã được thai nghén đầu tiên và hoàn thành cuối cùng sau 30 năm nghiên cứu. Ông đã tham dự nhiều lần Đại hội Triết học Thế giới với những bài tham luận về mỹ học được chọn trình bày. Những người từng cộng tác với ông đều có chung một nhận xét: ông khoan hòa, không ồn ào, không thích bon chen; ông thẳng thắn nhưng không gay gắt, kiên trì bảo vệ quan điểm, nhưng luôn sẵn sàng lắng nghe phản biện.
Giờ đây, trong phòng bệnh trắng, Nguyễn Văn Dân đang chiến đấu với bệnh tật. Nhưng có lẽ, chưa bao giờ ông yếu đuối trong tinh thần. Những trang viết, những chuyên luận, những lời ông để lại… vẫn đang tiếp tục cuộc sống của mình trong lòng người đọc.
Chúng tôi - những người từng đọc ông, từng cộng tác với ông, từng học ông, từng nghe ông giảng - tin rằng tinh thần học thuật mà ông theo đuổi không bao giờ biến mất. Nó như một ngọn đèn được thắp lên giữa gió lộng, có thể lay động, nhưng không bao giờ tắt.
Bài viết này như một lời tri ân, một cái siết tay nhẹ từ xa, một ánh mắt lặng lẽ của người hậu bối gửi tới người thầy đáng kính. Mong ông vững vàng vượt qua thử thách. Vì sau tất cả, tri thức trung thực luôn sống lâu hơn mọi thăng trầm đời người.
