Trên văn đàn, công chúng hiển nhiên thấy rất nhiều nhà văn, ở nhiều tác phẩm không còn viết như trước. Nhìn chung tiểu thuyết, truyện ngắn đương đại có đổi mới nhưng vẫn nằm trong quỹ đạo phản ánh hiện thực, nhưng so với truyền thống đó là sự phản ánh từ hiện thực “cần có” sang hiện thực“đang có”, văn chương nước nhà nắm bắt điều đó, bước đầu hoà vào dòng chảy văn chương thế giới.
Điều nổi bật trước tiên trong khuynh hướng mới là sự đổi thay đáng kể về cách nhìn hiện thực và con người. Hiện thực có nhiều thay đổi đa dạng và cũng phức tạp hơn, con mắt nhìn của nhà văn cũng không giữ nguyên nếp cũ, thay lối cảm nhận ấn tượng một chiều bằng lối cảm nhận biện chứng về sự đổi thay của những trật tự, sự đảo lộn các thang bảng giá trị đời sống, cả sự khủng hoảng niềm tin và tình trạng bất an của con người trước những biến chuyển thời cuộc cũng như sự lộng hành của cái ác. Một nhân vật trong tác phẩm của một tác giả trẻ đã thổ lộ: Vài trăm năm sau, khi con cháu chúng ta nhìn lại cái thời đại này chẳng biết chúng nó sẽ cười hay khóc hay cả hai (Phan An - Quẩn quanh trong tổ). Trong thế giới đó con người không là một hiện hữu “lập trình sẵn” mà chứa nhiều nghịch lý, nhiều mâu thuẫn, xung đột.
Ẩn chứa một quan niệm triết - mỹ như vậy, chúng ta có thể tìm ra nhiều dẫn chứng đổi thay về thi pháp văn xuôi tự sự đặc biệt tiểu thuyêt, truyện ngắn. Bấy lâu ta chú ý quá nhiều đến cái mới với việc sử dụng các yếu tố kỹ thuật thể loại hiện đại: kiểu kết cấu mở, đa tuyến, phân mảnh hoặc lối lắp ghép điện ảnh; các mô thức giễu nhại, đổi ngôi trần thuật; ngôn ngữ đời thường giàu sắc thái cá nhân... Nhưng bước qua các thủ pháp nghệ thuật đó cái mới tác động mạnh đến bạn đọc, gây ấn tượng sâu đậm lại chính là nhân vật, sự hình thành các kiểu nhân vật kiểu mới.
Các mẫu nhân vật tương quan ở các tiểu thuyết, truyện ngắn thời đổi mới này đa phần thành công là sự xuất hiện những nhân vật tuy sống trong một bối cảnh khắc nghiệt, cam go, những số phận có thể là nạn nhân nhưng không đánh mất bản ngã, không phải để “tồn tại” mà để “sống”! Một nhân vật trong tiểu thuyết Trăng vỡ (Đức Ban) đã thốt lên: Bom đạn thằng Mỹ nó khủng khiếp nó làm cho con người thương tật đui què, thấy rõ ràng. Đằng này người ta làm cho anh bị thương nhưng không thấy người ta đâu... Những vết thương tinh thần không thấy rõ đối phương, con người trăn trở vật vã để vượt qua, trước hết để vượt qua mình. Con người không thuần nhất, đầy tâm trạng trong cuộc vận động mưu sinh, hoàn cảnh sống khắc nghiệt, cạm bẫy rình rập, đời sống của họ - một đồ thị hình sin cách quãng, chao đảo, phân ly, nhưng ánh sáng thiên lương vẫn không hề bị dập tắt, dẫu “trầy trật” trên mỗi bước đi, luôn“ tự vấn” hướng về chân lý và điều thiện. Các nhân vật trong tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, Nguyễn Ngọc Tư, Tạ Duy Anh, Hồ Anh Thái, Nguyễn Văn Thọ, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Quang Thân, Chu Lai, Trần Thuỳ Mai, Y Ban, Võ Thị Xuân Hà, Sương Nguyệt Minh... rất gần với quan điểm thẩm mỹ này, đúng với nhận xét của Hữu Thỉnh khi ông nói về các nhân vật trong tiểu thuyết đương đại:… các nhân vật tìm thấy ánh sáng cuối con đường hầm tăm tối của mình, khi mà thân phận họ luôn bị đẩy đến chỗ khốn cùng, ánh sáng đó đều là ánh sáng của lương tâm và bởi lóe lên từ cực cùng bi phẩn, lương tâm đó tỏ rõ giá trị chân thực;[…] qua đó mà phát lộ vùng “thặng dư giá trị người” của nhân vật, của chúng ta nói chung, “vùng thặng dư” là nơi văn minh phát khởi (Tọa đàm về tiểu thuyết Quyên của Nguyễn Văn Thọ, Văn nghệ số 51/2011).
Về phía ngược sáng, xuất hiện các nhân vật phản diện trong quá khứ, những kẻ ở thế giới đối lập, được thể hiện trong một cảm quan đầy tính nhân văn: là kẻ địch, kẻ xấu nhưng xấu trong cái bản thể “người” chứ không hoàn toàn thuộc thế giới “vô nhân tính”, với cộng đồng không đứt hẳn (Chim én bay - Nguyễn Trí Huân), có thể hoàn lương trong một hoàn cảnh sống mới. Những số phận như chị NămTuân, những đứa trẻ gia đình ngụy quân, ngụy quyền cũ lớn lên không trong thù hận và sự khinh ghét mà trong sự thức tỉnh… là một khía cạnh khác của tiểu thuyết viết về chiến tranh, khắc phục những ấn tượng và quan niệm sơ giản cũ.
Các tác giả đã “chín” với cách viết cũ trong việc thể hiện các nhân vật ở các tác phẩm sau này cũng có nhiều thay đổi (Nguyễn Khắc Trường - Mảnh đất lắm người nhiều ma; Dương Hướng - Bến không chồng; Nguyễn Xuân Khánh - Hồ Quí Ly; Ma Văn Kháng - Một mình một ngựa; Lê Văn Thảo - Lên núi thả mây...) Đâu đây đều có sự băn khoăn đổi thay một lối viết nặng về thế giới quan mà nhẹ cảm xúc thẩm mỹ, quá chú trọng vào việc thể hiện “bản chất xã hội”, trong khi cuộc sống đương đại cái tốt nhiều nơi bị lu mờ mà cái xấu với mọi hình, mọi dạng tồn tại khá đậm, tác phẩm kiểu đó thực chất sơ lược hóa cuộc sống, nhạt nhẽo hoá nghệ thuật. Cuộc sống luôn chứa đựng những mầm mống của sự phân hoá, tác phẩm bên cạnh những nhân vật chính diện tích cực các tác giả xây dựng những nhân vật tội lỗi, tha hoá, những “cái ác”. Bỏ quên hoặc nương tay với cái ác, cái xấu bất cứ hình thức nào cũng tạo điều kiện cho nó phát triển. Nhưng, văn chương thể hiện cái xấu không phải là thêm vào cái đuôi báo chí những sự kiện, những “con người xấu” đang đầy rẫy, mà cần khái quát thể hiện “cái xấu” của con người, “cái xấu” của cuộc đời trong quá trình phát triển, tồn tại, tha hóa tính cách một cách sâu sắc, sinh động đúng với phép “biện chứng tâm hồn” (Hegel)… để cảnh tinh mọi người, giúp mọi người tự kỷ ám thị trước cái xấu, cái ác! Đó là con đường đi của các tác phẩm lớn từng gây ấn tượng sâu sắc cho độc giả. Cái xấu vượt qua biên giới báo chí hình sự để đến với tiểu thuyết tâm lý xã hội - một phấn đấu thể hiện tài năng nhà văn. Nguyễn Bình Phương với tác phẩm Mình và họ là một thành công về phương diện tiểu thuyết lấy đề tài ở các bản án hình sự. Từ câu chuyện trên báo Công an nhân dân tác giả đã chuyển sang câu chuyện tiểu thuyết ám ảnh người đọc về tâm lý nhân vật chuyển biến tinh tế sâu sắc (Trang). Cô gái xinh đẹp ẩn chứa một tâm lý tàn bạo đầy thú tính biến chuyển nhiều cấp độ. Cái ác với cái nhìn nhân văn thể hiện trong tiểu thuyết xung đột khá sâu sắc, sinh động tạo một ám ảnh thẩm mỹ tâm lý bạn đọc từ buồn tủi, xót xa, đến ghê rợn…
Bên cạnh chúng tôi muốn lưu ý đến một kiểu nhân vật khác, kiểu nhân vật giao thời hãnh tiến, dẫu đã sống qua những ngày bom đạn, từng có người thân hy sinh trong chiến tranh, nay thành đạt vô tâm bên lề những khổ nạn của đồng loại. Nhân vật Thản vui thú săn từng lũ chim, thản nhiên nhìn những vệt máu đỏ lòm lom rỏ trên cỏ, ngước lên trời nói với người tình “vì chúng bạt ngàn”. Nhân vật như tiên báo một lớp người hãnh tiến, vô cảm, gặt hái những hy sinh của cha anh rồi sống trơ lỳ bởi những dục vọng cá nhân sau này (Đàn chim sẻ-ri bay qua rừng).
Trên bình diện thẩm mỹ - thể loại, tiểu thuyết thời đổi mới thể hiện một lối tư duy đa nghiệm về con người, về số phận cá nhân. Con người trong trạng thái động, tính cách phong phú, được miêu tả trên nhiều phương diện, nhiều cung bậc, không phải là một hằng số! Trong quan niệm mới về thể loại, những số phận, những tâm lý cá nhân được đi sâu khai thác triệt để cả đến những mảng tâm tư thường bị lấp kín bởi lớp bụi thành kiến hoặc bởi sự hời hợt về thi pháp. Lối viết mới vượt qua lối trần thuật sự việc đơn giản cốt sao cho thật, cho đúng, mà đề cao yếu tố cảm nhận, sáng tạo cá nhân, tạo dựng những tính cách đa dạng theo chiều sâu. Một thế hệ nhân vật mới trong tiểu thuyết và truyện ngắn đương đại tính cách đa dạng hơn trước, bản thể tâm linh và tính dục được miêu tả đầy đặn không còn rụt rè hoặc khô cứng. Trong các tác phẩm (Quyên, Đức Phật, nàng Sivitri và tôi, Thiên thần sám hối, Mảnh đất lắm người nhiều ma, Cơ hội của Chúa, Mẫu thượng ngàn, Con gái nữ thuỷ thần, Trăng soi đáy giếng, Khói trời lộng lẫy... ) các nhân vật có khi sống trong một không khí huyền hoặc, tâm trạng chìm đắm trong ảo giác, vô thức. Quá khứ, hiện tại, thực, mộng trộn lẫn, những triết lý nhân sinh xâu chuỗi chiết toả trong các thân phận, kiếp người... Trừ một số ít lạc lõng, đa phần những trang viết về nhục cảm, về cái “bản năng gốc” dục tính của con người khá đầy đặn, mềm mại khơi gợi sự đồng cảm thẩm mỹ, không thô thiển thuần tuý bản năng (Cõi người rung chuông tận thế, Một mình một ngựa, Quyên, Dị hương, Cánh đồng bất tận, Lưu lạc thân xác, Đàn chim sẻ-ri bay qua rừng, I am đàn bà...). Khảo sát kỹ, chúng ta thấy đa phần các tác giả thể hiện lối viết mới trong sự thể hiện tính cách nhân vật bằng sự phát triển các thủ pháp nghệ thuật truyền thống như pha tạp yếu tố ngôn ngữ đời thường dân dã; đi sâu vào các tầng ký ức; thể hiện yếu tố nhục cảm lành mạnh; mở rộng tính kỳ ảo sang địa hạt tâm linh vô thức…
Trên cơ sở nền kinh tế đang phát triển, một nền văn hoá tiên tiến giàu bản sắc dân tộc, những yếu tố tích cực mới mẻ thích hợp đời sống văn học dân tộc đương đại đang dần định hình bổ sung cho lý thuyết cũ đủ sức soi chiếu cho các trào lưu văn chương, thu hút các tác giả và các sáng tác vào quỹ đạo của nó. Dẫu khó tính đến đâu cũng nhận thấy là sự tiếp thu cái mới đã làm cho diện mạo văn xuôi (tiểu thuyết, truyện ngắn) thời kỳ sau này khác xa các thời kỳ trước. Vấn đề là sự đổi mới chưa đồng đều thành một trào lưu rộng rãi và chưa có nhiều đỉnh cao để tương xứng đời sống ngày càng đi lên của dân tộc.
Nguồn Văn nghệ số 11/2021
