Bảo tàng Vũ Dân Tân tọa lạc tại số 443 Ngọc Thụy, Hà Nội, chính thức mở cửa từ đầu tháng 12. Nhân sự kiện này, bảo tàng tổ chức triển lãm mang tên “Vũ Dân Tân - Công dân toàn cầu: Cuộc kiến tạo nghệ thuật đương đại ở Hà Nội những năm 1990”, kéo dài đến ngày 5/4/2026, nhằm giúp công chúng được thưởng lãm trọn vẹn các tác phẩm của cố nghệ sĩ Vũ Dân Tân (1946-2009). Trong không gian kiến trúc 3 tầng dành cho nghệ thuật, giám tuyển Iola Lenzi phối hợp với gia đình cố nghệ sĩ giới thiệu các tác phẩm sắp đặt, điêu khắc, tranh vẽ, bản in, sách cùng các bản thảo nhạc, văn học do ông sáng tác, biên soạn.
Lưu lại tiếng vang trong khoảng 40 năm theo đuổi nghệ thuật, người ta ấn tượng với Vũ Dân Tân là một người nghệ sĩ táo bạo với tầm nhìn thử nghiệm, góp phần vào sự ra đời của nghệ thuật đương đại ở Việt Nam vào những năm 1990. Hành trình nghệ thuật của ông bắt đầu từ thâp niên 70, với công việc họa sĩ vẽ phim hoạt hình. Song song đó, ông đã nhen nhóm hoài bão với việc tạo ra những thử nghiệm nghệ thuật đa phương tiện. “Kể từ sau dấu mốc Đổi Mới năm 1986, và đặc biệt là khi giao lưu quốc tế thập niên 1990, nguồn cảm hứng nghệ thuật đương đại trong ông dường như trở nên mạnh mẽ hơn, sau một thời gian quá lâu bị dồn nén”, nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo- người bạn của họa sĩ lúc sinh thời nhận xét. Chính từ đây, ông liên tục cho ra đời những tác phẩm sắp đặt, trình diễn và chuỗi tranh phản biện táo bạo, đánh dấu sự giải phóng hoàn toàn khỏi khuôn khổ cũ kỹ và chính thức khẳng định tên tuổi trong dòng chảy nghệ thuật đương đại Việt Nam.
Cũng vào thập niên 90, thị trường nghệ thuật Việt Nam bước vào giai đoạn đầy sôi động khi cánh cửa hội nhập quốc tế từng bước rộng mở. Kéo theo đó là sự nở rộ của hàng loạt phòng tranh tư nhân đã mở đường cho các tác phẩm của họa sĩ Việt Nam vươn ra thế giới. Thị trường giao dịch tranh càng trở nên náo nhiệt hơn, tạo cơ hội quảng bá và thương mại không nhỏ cho giới nghệ sĩ.
 |
| Không gian Bảo tàng Vũ Dân Tân. Ảnh: Minh Anh |
Chứng kiến sự thay đổi mạnh mẽ của bối cảnh xã hội, đặc biệt là nguồn lợi nhuận khổng lồ từ hoạt động trao đổi tác phẩm nghệ thuật, đã dấy lên trong Vũ Dân Tân nỗi suy tư sâu sắc. Dường như, ông mẫn cảm trước câu chuyện giá trị vật chất và lợi ích thương mại của nghệ thuật. Sự sôi động của thị trường, bên cạnh mang lại niềm vui về doanh thu, còn đặt ra một câu hỏi lớn về đạo đức, nhân cách của người nghệ sĩ trong dòng chảy kim tiền ấy. Trước sự trỗi dậy của chủ nghĩa thương mại trong nghệ thuật, Vũ Dân Tân đã bộc bạch những trăn trở của mình thông qua một loạt tác phẩm đầy tính châm biếm và phản biện, bằng sự mẫn cảm trong sâu thẳm tâm hồn.
Triển lãm “Vũ Dân Tân - Công dân toàn cầu: Cuộc kiến tạo nghệ thuật đương đại ở Hà Nội những năm 1990” giới thiệu các tác phẩm mà lúc sinh thời ông đã mượn các đồng tiền quyền lực trên thị trường toàn cầu lúc bấy giờ như Dollar Mỹ, Euro, Yên Nhật,… làm phương tiện cho tuyên ngôn nghệ thuật trào phúng của mình. Ông sử dụng kỹ thuật in độc bản, sau đó, vẽ thủ công các chi tiết bằng màu acrylic, mực và bút xóa trên nền giấy đã in sẵn. Trái ngược với những chuẩn mực, trang trọng vốn thể hiện trên nền các tờ tiền, thì trong tranh của mình, ông đưa vào những họa tiết phóng khoáng, dí dỏm, những màu sắc không tuân theo trật tự. Là một con người khát khao tìm kiếm sự tự do và luôn muốn vượt ra khỏi những định kiến cứng nhắc của nền nghệ thuật trước Đổi mới, một khi có điều kiện, mọi giới hạn không còn là rào cản ngăn ông giải phóng năng lượng sáng tạo. Ngay với tiền tệ, một chủ thể vốn bị đóng khung trong yêu cầu về sự chuẩn xác tuyệt đối, ông vẫn mượn nó thành phương tiện nghệ thuật để thoát ly mọi khuôn phép nghiêm ngặt.
Không chỉ đề tài, mà ngay cả chất liệu cũng chẳng bao giờ cản bước sáng tạo của Vũ Dân Tân. Đâu cần tờ giấy trắng, những vật liệu vốn đã qua sử dụng như tờ lịch cũ, vé số, bao thuốc lá hay vỏ hộp cũng đều có thể trở thành phương tiện để cố nghệ sĩ khẳng định tài năng sáng tạo. Chắc hẳn, ông không hề xem những hình in chằng chịt trên đó là chướng ngại thị giác. Ông coi chúng là những phông nền màu được tạo dựng sẵn để tiếp tục kiến tạo thêm các chi tiết mang cá tính của mình. Thưởng thức các tác phẩm của ông, người ta còn bất ngờ hơn với những vỏ hộp giấy, được nắn nót cắt tỉa thành các chi tiết hài hước như tai, miệng, gợi hình ảnh những chiếc đầu lân ngộ nghĩnh.
 |
| Tác phẩm tại Bảo tàng Vũ Dân Tân |
Song mọi sự thoát ly khỏi chuẩn mực được định sẵn trong thế giới nghệ thuật của Vũ Dân Tân không đồng nghĩa với việc có thể sáng tạo một cách tùy tiện. Ngược lại, đó là sự thoát ly để tìm đến một nguyên tắc cao hơn, tôn vinh tinh thần chân thực trong diễn giải đời sống. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo đã tinh tế nhận ra một sự chân thật sâu sắc ẩn giấu bên dưới vẻ ngoài giễu nhại đó. Theo đó, khi diễn đạt hình thể người phụ nữ, Vũ Dân Tân không hề vuốt ve vẻ đẹp ước lệ, lý tưởng theo quy chuẩn được định sẵn trong bất kỳ phong cách nghệ thuật nào. Thay vào đó, ông diễn đạt mọi thứ một cách khá chân thực và trực diện. Khi thì được diễn đạt tròn đầy đến mức cường điệu, khi lại mảnh khảnh một cách bất thường. Những tỉ lệ không tuân theo chuẩn mực này không phải sự méo mó ngẫu nhiên, mà là sự lột tả trung thực vẻ phồn thực của con người. Chính điều đó, bản thân nghệ sĩ Nguyễn Hữu Bảo dường như đã tìm thấy sự đồng điệu sâu sắc trong triết lý này. Bởi lẽ, nhiếp ảnh của Nguyễn Hữu Bảo và mỹ thuật của Vũ Tân Dân đều cùng phản ánh yếu tố chân thật, sự diễn giải trực diện, không né tránh hiện thực của con người.
Dẫu có xu hướng phá vỡ khuôn phép, song Vũ Dân Tân vẫn cho thấy một sự kế thừa văn hóa sâu sắc. Sự kế thừa ấy được thể hiện qua việc ông lồng ghép tinh tế họa tiết truyền thống vào những tác phẩm đương đại của mình. Những hoa văn chữ Thọ, biểu tượng của sự trường tồn trong văn hóa được khắc họa trong nhiều bức tranh của ông. Những chữ Thọ ấy thoạt nhìn vẫn đảm bảo quy tắc đối xứng của một đồ án trang trí, nhưng không thô cứng như khi chạm khắc trên gỗ, cũng không ngay ngắn, thẳng thớm như khi thêu, dệt trên vải vóc. Sự kết hợp giữa tinh thần phiêu lãng của nghệ thuật đương đại và biểu tượng văn hóa đã định hình nên một nghệ sĩ mang phong thái “công dân toàn cầu”. Đó là một công dân dám đối thoại với thế giới bằng ngôn ngữ hiện đại, mà vẫn mang theo tinh hoa văn hóa Việt Nam làm nền tảng vững chắc cho sự sáng tạo độc lập của mình.
Họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức nhấn mạnh, điều làm nên tầm vóc của Vũ Dân Tân chính là sự đột phá triệt để về quan điểm thẩm mỹ. Điều đó thách thức những quy chuẩn cố định mà nền nghệ thuật trước đây thiết lập, vốn dùng xếp hạng các nghệ sĩ. Các tác phẩm của ông như lời khẳng định hùng hồn, nghệ thuật phải đề cao giá trị cá nhân, thay vì thỏa mãn mong muốn của số đông công chúng.
