Có những nhân vật quá quen thuộc vì tên họ đã được đặt cho nhiều đường phố ở thủ đô và các tỉnh thành khác như Văn Cao, Nam Sơn, Tố Hữu, Nguyễn Văn Huyên, Trịnh Công Sơn, Nguyên Hồng…
Viết về những người mà thành tích của họ đã được khẳng định bằng các danh hiệu, giải thưởng Nhà nước, giải thưởng Hồ Chí Minh là một thách thức với người viết, vì công chúng đã tiếp cận được những nhân vật này qua các kênh thông tin báo chí, truyền hình, phát thanh. Cây bút Hoàng Kim Đáng đã vượt qua thách thức ấy.
|
Cuốn sách dày 470 trang với 40 bài viết chân dung những con người bình thường như những người ta vẫn gặp hàng ngày nhưng họ lại phi thường ở cống hiến, việc làm của họ. 40 chân dung phong phú và đa dạng lĩnh vực, góp phần làm nên vẻ đẹp Việt Nam ở nhiều lĩnh vực, thuộc nhiều ngành nghề: Văn chương, nhiếp ảnh, âm nhạc, khoa học, lịch sử, giáo dục, hội họa. Mỗi nhân vật là một vì sao, góp phần tỏa sáng đất trời Nam.
Mỗi nhân vật có một cuộc đời, mỗi bài viết là một câu chuyện, một lát cắt trong cuộc sống của họ, mỗi trang sách là một trang văn, trang tư liệu, có khi chỉ là một chi tiết, một nét trong cuộc sống đời thường nhưng lại nói lên năng lực, sở trường, nét tính cách đặc biệt của nhân vật ấy. Tác giả tái tạo lại chân dung họ một cách chân thực mà sống động. Lưỡng quốc tiến sĩ Đỗ Văn Khang, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, từng nói về Hoàng Kim Đáng: “Ông ấy có đặc điểm là chỉ mấy chục dòng, nhưng đã tạo nên một chân dung, một tính cách, một sự nghiệp lớn của nhân vật”.
Với bài “Nhà văn Nguyễn Tuân”, tác giả kể năm 1983, đoàn nhà văn Việt Nam đưa đoàn nhà văn Liên Xô thăm công trường thủy điện sông Đà. Nhà thơ Isaep, Ủy viên Ban thường vụ Hội Nhà văn Liên Xô làm trưởng đoàn, phát biểu được cả hội trường hưởng ứng bằng những tràng vỗ tay như sấm dậy. Đến lượt đại diện đoàn nhà văn Việt Nam phát biểu, nhiều người lo lắng. Hoàng Kim Đáng làm người đọc hồi hộp từ chi tiết nhà văn Nguyễn Tuân “đủng đỉnh bước lên bục”. Ông ca ngợi tình hữu nghị hai nước… Và rồi gương mặt Nguyễn Tuân tỏ ra băn khoăn: “Các đồng chí chuyên gia đã đến với Việt Nam bằng tình cảm đẹp, bằng tinh thần lao động dũng cảm và sáng tạo, xa Tổ quốc, quê hương, xa gia đình, vợ con, bè bạn đã lâu. Tôi thật sự băn khoăn vì các bạn đã hết mình vì Việt Nam nhưng các bạn đang thiếu một yếu tố vật chất quan trọng mà nhân dân Việt Nam không thể nào giúp đỡ được”. Đứng trên bục cao ông nhìn bao quát toàn bộ hội trường một lượt rồi nở nụ cười đặc biệt mang thương hiệu Nguyễn Tuân: “Tôi xin hỏi các đồng chí và các bạn: Điều băn khăn đó là gì nào”? Cả hội trường im lặng hồi lâu. Rồi có tiếng lào xào trao đổi. Rồi hình như câu trả lời đã được thống nhất. Dưới hội trường có tiếng trả lời nhỏ không chính thức: “Con gái ạ!”. Chờ đợi và chờ đợi. Để cải thiện bầu không khí, Nguyễn Tuân chủ động “cởi nút thắt”: Đó là tu…y…ết…tuyết! Việt Nam là nước nhiệt đới, kiếm đâu ra tuyết được nào? Quả bóng bơm căng đã được “xì hơi”! Cái nút kĩ xảo và tài năng sở trường diễn thuyết của nhà văn Nguyễn Tuân đã được sử dụng triệt để. Cả hội trường đứng lên vỗ tay từng đợt, từng đợt.
Có những nhân vật không còn trên dương thế nhưng qua ngòi bút sinh động của Hoàng Kim Đáng, tưởng như họ vẫn đâu đây. Đó là hình ảnh “Giáo sư Trần Văn Giàu quỳ trước Lăng lạy cụ Hồ ba lạy - Một hình ảnh tôn sư trọng đạo từ trong tâm thức của giáo sư để làm gương cho thế hệ mai sau”.
Đó là hình ảnh nhà văn Nguyên Hồng với nụ cười ngất quen thuộc rung rung cả chòm râu. Đi đâu, trong cặp ngoài chồng bản thảo lại còn lỉnh kỉnh xơ-ranh, kim tiêm, nhiều thứ thuốc tiêm, thuốc uống. Ai nhờ tiêm ông tiêm ngay, lại còn hỏi bệnh, xem mạch, đoán bệnh và bảo người ta phải để mình tiêm mới yên tâm. Nhà văn Tô Hoài kể thời bao cấp, ông thường cùng Nguyên Hồng đi uống bia hơi vỉa hè. “Mỗi lần xe bia về, người xích lô đẩy từng thùng bia xuống đường. Cứ tự nhiên, Nguyên Hồng ra ghé vai vác thùng bia vào. Ông xuề xòa, sống hòa đồng, ăn mặc giản dị như người lao động. Bà nhà hàng béo phục phịch, cũng cứ tự nhiên đứng nhìn, không cười, cũng không cảm ơn ông khách hàng tốt bụng, hùng hục vác cả bốn thùng bia…” mà không biết rằng đó là nhà văn lớn, tác giả tiểu thuyết Bỉ vỏ nổi tiếng.
Là một nghệ sĩ nhiếp ảnh đích thực, có thành tựu đáng nể, Hoàng Kim Đáng hiểu giá trị của những tấm ảnh mang ý nghĩa lịch sử nên cất công sưu tầm được nhiều ảnh tư liệu, ảnh của một số tác giả và ảnh của chính ông chụp để in kèm bài viết, góp phần nâng cao tính hiện thực và làm phong phú thêm chất lượng cho bài viết. Trong số khoảng 200 tấm ảnh in trong cuốn sách, riêng Hoàng Kim Đáng đứng tên khoảng 70 tấm, trong đó có những tấm không chỉ đơn thuần là minh họa cho bài viết mà nó còn là những chân dung mang thần thái, tính cách nhân vật. Hẳn bạn đọc thích thú ngắm mãi nụ cười sảng khoái của nhà văn lão thành trong bài “Ngất ngưởng Ông Văn Tùng”. Nụ cười hồ hởi, rạng rỡ của nữ sĩ người Slovakia Eva Mukeova sau khi đọc xong thơ Hồ Xuân Hương bằng tiếng Việt cùng nụ cười nồng nhiệt của nhà thơ Hữu Thỉnh trong ngày thơ Việt Nam tổ chức tại Văn miếu Quốc Tử Giám. Nụ cười tươi đầy lạc quan của GS Trần Quốc Vượng trong bài “GS Trần Quốc Vượng với lời tiên tri về Hoàng thành Thăng Long”.
Hoàng Kim Đáng không chụp chân dung tĩnh mà luôn tìm cách thể hiện nhân vật ở trạng thái động qua khóe miệng đang nói, động tác đưa tay, ánh mắt nhìn khi trả lời phỏng vấn. Ở bài “GS Trần Văn Giàu, người Đảng viên Cộng sản chân chính”, chất nhiếp ảnh và chất văn chương hòa quyện nhau giúp bài thêm hấp dẫn, tôn lên tính chân thực, góp phần truyền tải ý tưởng tác giả.
Bởi thế, nhà thơ Trần Đăng Khoa từng nhận xét về Tỏa sáng đất trời Nam của Hoàng Kim Đáng: “Khi viết văn ông nhìn bằng con mắt nhiếp ảnh. Khi chụp ảnh ông cũng chụp bằng góc nhìn của một người viết nên ảnh của ông có sự sâu sắc, có những ý nghĩa đặc biệt ẩn hiện phía sau và ông đã kết hợp được cả hai điều đó trong cuốn sách”.
Thật đáng quý khi Hoàng Kim Đáng kịp phỏng vấn, kịp chụp ảnh và kịp viết về một số bậc tài danh, vì có trường hợp khi ông mới chụp được một ảnh chân dung thì ít lâu sau họ qua đời, như trường hợp nhà văn Nguyên Hồng, GS, bác sĩ Tôn Thất Tùng. Nếu không có những “thư ký thời đại” như Hoàng Kim Đáng, sẽ là rất thiệt thòi cho thế hệ hiện tại và mai sau. Ông là người đã kỳ công dựng lại nhiều chân dung của một thời, một giai đoạn lịch sử của dân tộc bằng cả tấm lòng và tâm huyết. Trong Tỏa sáng đất trời Nam còn có những bài viết về những người tài đương đại, đang hiện diện trong cuộc sống hôm nay. Đó là Hoàng Quốc Hải - nhà văn lớn với trường thiên tiểu thuyết Bão táp triều Trần; nhà thơ Hữu Thỉnh với nền văn nghệ Việt Nam; phóng viên Nick Út, Huỳnh Tiểu Hương - người phụ nữ có trái tim làm rung động…
Để thực hiện chân dung các nhân vật, Hoàng Kim Đáng không chỉ phỏng vấn suông mà còn thâm nhập sâu vào đời sống nhân vật, tìm hiểu, suy ngẫm, hóa thân vào nhiều tình tiết làm cho chuyện kể càng sinh động.
Những năm kháng chiến chống Mỹ, Hoàng Kim Đáng vào bộ đội. Sẵn có năng khiếu, ông được tổ chức điều động lên Cục Chính trị Bộ tư lệnh Đoàn 559 làm báo Trường Sơn cùng thời với nhà thơ Phạm Tiến Duật. Sau này Hoàng Kim Đáng chuyển ngành về báo Văn nghệ làm phóng viên ảnh, rồi chuyển sang làm báo Người Hà Nội. Chính những năm tháng này, ông được làm trợ lý, cộng tác với những “cây đa, cây đề” trong làng văn làng báo, những năm tháng được đi nhiều, phỏng vấn nhiều, ghi chép nhiều, tích lũy nhiều tư liệu. Sẵn có tư duy trực giác nhạy cảm, nhạy bén, bộ óc tổng hợp, Hoàng Kim Đáng vận dụng những sử liệu, nhào nặn nên nhiều tác phẩm ghi dấu từng giai đoạn. Có thể kể một số tác phẩm đã đoạt các giải thưởng như: sách ảnh Đường Hồ Chí Minh trong chiến tranh, sách ảnh Thăng Long - Hà Nội qua hình ảnh, ký Thăng Long - Hà Nội Việt Nam… ký, tập tiểu luận Nhiếp ảnh nghệ thuật hiện thực và sáng tạo, Vinh quang nhiếp ảnh nghệ thuật Việt Nam.
Hoàng Kim Đáng là con người luôn nuôi khát vọng lớn lao để sáng tạo ra những tác phẩm văn học nghệ thuật, không chỉ cho hậu thế mà cho chính những người ở thời hiện tại, nhất là lớp trẻ hãy khát khao, hãy luôn biết cống hiến. Với Tỏa sáng đất trời Nam, phải chăn đây là những bài luân lý giáo khoa thư, những bài học cuộc sống về đạo làm người, về chí tiến thủ được thể hiện bằng văn học nghệ thuật.
