“Bữa cơm Việt Minh” đâu cũng thế thôi, khác nhau là có tý tép kho hay cua đồng. Ăn xong, lên sàn nằm đỡ mệt, muốn ngủ mà không sao ngủ được. Lại nhớ “em” rồi. Giá ở với nhau vài ngày cũng đỡ buồn. Tại mình cả thôi. Trên biết thế nào được bụng dạ của mình. “Vui duyên mới không quên nhiệm vụ”. Đám cưới “đời sống mới” chả căng cái biển to tướng đó ư? Thế mới là cách mạng chứ. Nhưng thôi, ngủ đã, để xem mai đi đâu và gặp ai, làm gì. Sáng sớm mùa thu, sương mù mênh mông, nghe tiếng gáy te te đâu đó, không biết gà rừng hay gà nhà. Ra suối rửa mặt, mát lạnh. Cái “con” nước quay lọc rọc, đổ nước ồ ồ xuống cái mương đưa nước vào mấy mảnh ruộng bậc thang.

Cơ quan tạp chí Văn nghệ (Hội Văn nghệ Việt Nam) tại xóm Chòi, xã Yên Mỹ, huyện Đại Từ, Thái Nguyên, 1949 - 1950 (Từ trái sang: Nguyễn Huy Tưởng, Ngô Tất Tố, Nguyễn Đình Thi, Trần Huy Liệu, Nguyễn Xuân Sanh,Tố Hữu, Hoài Thanh và Nguyễn Tuân (Ảnh tư liệu Bảo tàng Cách mạng Việt Nam)

Một chú em mặc áo chàm đến, nhìn thấy tôi liền nhảy lên ôm chặt, mừng ríu rít: “Tưởng là ai, hóa anh, tha hồ mà làm thơ anh ơi”. Tôi nhận ra chú đánh máy văn phòng Trung ương ở Hà Nội, chú đưa tôi đến phòng khách, một cái nhà vách nứa còn tươi xanh. Có một chiếc bàn bốn chân vầu và mấy cái ghế tre kiểu “xa-lông”. Mấy phút sau, vị chủ nhà ra tiếp tôi là anh Lê Đức Thọ. Tôi đã làm việc với anh ở Hà Nội, lần này gặp giữa núi rừng, nên vui ngay câu chuyện:

- Cậu ra hôm nào?

- Mới hôm qua thôi - Tôi đáp.

- Nghe nói cậu mới cưới vợ phải không? Thế cô ấy đâu rồi?

- Vâng, cùng ra với tôi. Bây giờ thì cô ấy còn ở ngoài kia, chỗ liên lạc, không được vào đây.

Anh liền quay lại sau, tìm ai đó, rồi lắc đầu:

- Bậy, sao lại thế? Thôi được, để tạm đó vài ngày, ta bàn xong sẽ thu xếp.

- Tôi được gọi ra, không biết sẽ làm gì, anh?

- Ấy, mới nhìn chung công việc, thấy mảng văn hóa yếu quá. Cậu đang công tác ở Thanh Hóa, đã quen người, quen đất, mà phải điều ra, cũng hơi tiếc. Nhưng chẳng biết lấy ai làm văn hóa, công việc quan trọng mà lại phức tạp.

Tôi xen luôn:

- Thiếu gì người biết việc này hơn tôi, sao anh không lấy? Anh cười vẻ tinh đời:

- Nhưng chẳng như cậu, vừa là cán bộ chính trị, vừa là nhà thơ, phải biết cả hai mặt: chính trị và văn hóa mới được. Mình làm cán bộ là biết từng người chứ.

Tôi vẫn chưa thông lắm:

- Anh tính, tôi đã biết gì về văn hóa, chẳng qua làm mấy bài thơ tuyên truyền cách mạng, còn chính trị thì làm ở cấp tỉnh. Bây giờ lại đang kháng chiến, chẳng biết tôi lên đây thì được việc gì?

Tất nhiên là phải vừa làm vừa học, ai cũng thế thôi. Cậu còn trẻ, cố gắng thì chắc làm được. - Anh động viên tôi: - Nhưng thôi, đã quyết định rồi. Cậu sẽ gặp anh Trường Chinh bàn thêm.

Chẳng phải đợi lâu, tôi được mời đến nhà anh Trường Chinh chiều hôm ấy. Vẫn là nhà tre vách đất nhưng sạch sẽ, ngăn nắp, thoáng gió. Một con suối róc rách chảy qua các tảng đá để rửa chân, rửa dép trước khi vào hàng hiên. Tôi vừa bước vào đã thấy anh từ phòng trong đi ra. Anh sẽ sàng bắt tay tôi, mỉm cười thân mật và mời ngồi lịch sự, như ngày nào ở Hà Nội.

Sợ mất thì giờ của anh, tôi nói luôn: “Xin anh cho biết cụ thể tôi sẽ được nhận công tác gì, hôm qua anh Thọ có nói qua...”. Anh vẫn thong thả, từ tốn: “Công tác văn hóa có nhiều mặt, văn nghệ, khoa học, giáo dục... mà hiện nay ta còn thiếu nhiều cán bộ. Tôi nghĩ anh có thể làm về văn nghệ. Còn các anh Nguyễn Khánh Toàn, Đặng Thai Mai... phụ trách về khoa học xã hội, giáo dục... Anh nghĩ thế nào?”

- Giữa năm 1945, Trung ương đã gọi tôi ra Hà Nội, giao cho công tác văn hóa. Tôi đã bắt đầu tìm hiểu việc và người. Đúng là rất khó, mà tôi lại chưa quen. Nay tiếp tục làm, thì xin trước hết phải có bộ máy với những cán bộ thích hợp về các mặt. Riêng về văn nghệ, tôi cảm thấy Hội Văn hóa Cứu quốc chưa tập hợp được đông đảo anh em, tôi e có phần chặt chẽ quá nếu không nói là hẹp hòi... và dễ sinh biệt phái. Tôi vừa nói đến đây thì thấy đôi mày anh hơi nhíu lại, có vẻ vừa chăm chú vừa ngạc nhiên, anh định hỏi qua nhưng thôi.

- Mời anh tiếp tục nói, tôi nghe đây.

- Thưa anh, tôi có tý kinh nghiệm ở Huế. Có tổ chức nhóm “Xây dựng” mời hết các anh em văn nghệ tham gia, từ Hải Triều đến Hoài Thanh, Lưu Trọng Lư, Chế Lan Viên... Có nhiều khuynh hướng và tính cách khác nhau nhưng sống và làm việc với nhau rất thoải mái. Ở Hà Nội, tôi thấy có những anh em vì lý do này nọ chưa thích vào Hội Văn hóa Cứu quốc...

- Như ai? - Anh hỏi.

- Chẳng hạn anh Nguyễn Tuân hay anh Tô Ngọc Vân... Có lẽ họ thích “độc lập” hơn là vào tổ chức gò bó... Anh giải thích.

- Tôi cũng mới làm quen, chưa thật rõ lắm.

- Dù sao, - anh nói - nên đoàn kết họ lại, thực hiện cho được khẩu hiệu Bác đã nêu trong Hội nghị Văn hóa toàn quốc: “Kháng chiến hóa văn hóa, văn hóa hóa kháng chiến”. Tôi tranh thủ hỏi luôn:

- Xin anh cho ý kiến về vấn đề cụ thể này: có nên đặt cơ quan văn nghệ ở trong chiến khu Trung ương, hay là về một nơi nào đó gần dân hơn, thí dụ vùng trung du? Anh suy nghĩ một lát rồi gật đầu:

- Đúng đấy, tùy các anh xem, nên chọn đâu cho tiện hai việc: gần nhân dân và gần anh em văn nghệ. Có vấn đề gì, khó khăn gì, báo cáo Trung ương biết.

Thế là xong, tôi chào anh ra về, lòng vẫn day dứt, bâng khuâng: “Làm thế nào đây để xây dựng một nền văn nghệ kháng chiến? Bây giờ thì hãy tạm ở cơ quan Trung ương rồi sẽ đi tìm nơi làm việc lâu dài”. Bụng nghĩ thế mà chân thì tự nhiên cứ theo đường rừng lần ra trạm liên lạc, xem “Bé Xanh” của anh thế nào rồi. Vừa bước vào cái phòng trống tuếch toác, thấy em ngồi quay lưng, tựa cửa nhìn ra rừng. Nhẹ chân tới gần, sợ em giật mình nên chỉ nói khẽ: “Anh đây mà!”.

Em quay lại, hai mắt ướt nhòe, rồi gục vào ngực anh, nóng hổi. “Sao anh đi mất hút thế? Để em có một mình, buồn và sợ quá!”.

- Có ai đến và bảo gì không?

- Họ bảo ngày mai về cơ quan phụ vận. Anh đi với em không?

- Sao lại không? Phải biết em ở đâu mà tìm chứ, lạc mất thì sao?

Em nũng nịu: “Lạc thì thôi chứ sao! Ai cần gì mình?”.

Hai đứa cùng cười. Rủ nhau ra quán ở ngã ba, mua mấy nải chuối và “mắc coọc” rồi lại dắt nhau về trạm ăn tối một rá cơm với sắn luộc, một đĩa măng chua và một tô bí đỏ. Còn một đêm ở cùng nhau, cứ thao thức mãi, chỉ sợ ngủ quên mất.

Đêm lạnh, lều rơm. Không liếp cửa

Hai đứa mình ôm nhau trên sàn nứa

Nằm bên em, nghe mà ấm vòng tay

Sợ tiếng gà gáy sáng hết đêm nay...

Hôm sau, hai anh em theo chú liên lạc xuôi xuống gần quán Ông Già rẽ vào một lối rừng, vừa đến một bờ suối đã nghe tiếng gọi í ới, tiếng cười của mấy cô gái. Đúng là trụ sở phụ nữ rồi. Tôi bước qua bậc đá vào nhà, thì gặp ngay chị Diệu Hồng; thấy cô bé lớ ngớ nhìn quanh, chị túm lấy tay kéo vào lòng, rồi vừa nhìn vừa kêu lên vui vẻ: “Ôi, xinh quá! Nhà có út rồi, các cô ơi!”. Thế là yên tâm. Có người chị nhanh nhẹn mà hiền lành, cũng dễ chịu.

Ở chơi một hôm, tôi trở lại cơ quan để trù liệu công việc. Đang chuẩn bị xuống Đại Từ, tìm chỗ ở, thì bỗng được lệnh khẩn: “Dọn cơ quan ngay!”. Địch đã ném bom ở Núi Hồng và nhảy dù xuống Bắc Cạn. Nửa đêm ấy, từng tốp cán bộ, ba-lô trên vai, nối đuôi nhau đi về hướng Thái Nguyên. Ngày hôm sau tiếp tục lên vùng Võ Nhai. May mà trời đã sang thu, nắng dịu nên hành quân đỡ mệt. Đồng chí giao thông đưa vào một bản nhỏ, kín đáo, tựa lưng vào núi đá. Tôi bước lên sàn nhà bỗng rất ngạc nhiên thấy anh Trường Chinh ngồi bên bếp hong chân. Trông anh như chẳng có việc gì xảy ra, mặc dù cuộc di chuyển hai ngày qua khá vất vả. Anh nhìn tôi và cười nói ngay: “Lại ngồi đây, ta bàn chuyện này!”. Tôi nghĩ là bàn việc ăn ở, làm việc thế nào. Không ngờ, anh lại hỏi: “Theo anh, thì Goóc-ki là hiện thực hay là lãng mạn”. Thú thật, tôi không thể tin được lúc này anh lại có thể bình tâm nghĩ đến chuyện văn chương như thế. Nhưng thấy anh hỏi một cách tự nhiên, tôi cũng vui lây và nói: “Tôi chưa đọc được nhiều, nhưng lấy quyển Người mẹ làm thí dụ, thì tôi nghĩ Goóc-ki vừa là hiện thực vừa là lãng mạn. Có lẽ đó là bản chất của văn nghệ cách mạng. Hiện thực mà không lãng mạn cũng như có chân đứng, mà không có cánh bay. Lãng mạn mà không hiện thực thì như có cánh bay mà không có chân đứng. Có lẽ nói thế hơi thô, nhưng tôi cho đó là hai yếu tố không thể tách rời…”. Tôi thấy anh tủm tỉm cười có vẻ hứng thú. “Đó cũng là một ý kiến. Rồi ta bàn thêm”. Trong lòng tôi tự nhiên nổi lên một niềm tin lớn: Trong lúc gian nan, mà các đồng chí lãnh đạo của Đảng vẫn ung dung, bình tĩnh, thì đó là một Đảng có ý chí mạnh mẽ và trí tuệ vững vàng. Lúc đó, tôi vẫn chưa biết anh vừa mới thoát được hai lần nguy hiểm. Trận bom ở Núi Hồng trút xuống một lớp học của cán bộ Đảng trong khi anh đang giảng bài, và anh đã thoát chết nhờ có mấy anh em nằm đè lên trên, che chắn cho anh. Lại đến chiến dịch nhảy dù xuống Bắc Cạn đúng lúc anh đang lên làm việc ở đó. Không kịp chạy ra rừng, anh phải nấp vào một cái hầm trong đó có cả mấy người dân. May mà không bị phát hiện, đến đêm anh chui ra và về cơ quan được an toàn.

Qua hai cơn “chết người” như thế mà vẫn còn nghĩ đến văn chương, thì tâm hồn ấy đẹp biết bao!

Bây giờ thì “văn chương” là việc chúng tôi phải làm. Các anh Thi và Tưởng đã bàn với tỉnh Bắc Giang sắp xếp cho một ngôi nhà ở gần Nhã Nam làm cơ quan văn nghệ. Cạnh đấy là “ấp đồi cháy”, nơi ở của bác Ngô Tất Tố và Nguyên Hồng, Kim Lân. Chúng tôi dọn về đó chưa được một tháng, đã thấy một số cơ quan Trung ương lục tục kéo về, rải rác các làng. Một buổi chiều, sắp chạng vạng, một đoàn cán bộ nữ, ba-lô oằn lưng, lếch thếch qua chân đồi, nơi chúng tôi đang ngồi hóng gió. Tôi chạy xuống bờ đường xem có ai quen. Trời Phật ơi! Em của anh! Em đang lúc cúc đi, tóc xõa trên trán, trên má đỏ bừng mồ hôi, ướt đầm áo nâu. Có ngờ đâu anh lại đang ở đây, anh đợi chờ em từ bao giờ vậy. Mừng quá liền túm lấy tay em, làm em hơi hoảng, lại túm lấy nhau giữa đoàn chị em thế này. Thôi thì đi theo vậy, đến nơi đoàn ta “đóng quân” cũng không xa lắm. Được gặp lại và ở gần nhau mấy hôm, không gì vui bằng. Tưởng có thể yên ổn ở nơi này, nhưng lại có báo động: địch đang đánh lên Nhã Nam. Cả hai cơ quan văn nghệ và Phụ nữ liền hội ý nhanh chuyển ngang sang Phú Thọ. Cùng đi một đường, càng tiện giúp nhau. Các anh đồng ý cho em cùng đi với anh, thật là hợp lý hợp tình. Qua Sơn Cốt, vượt đèo Nhe xuống Vĩnh Yên. Cuộc “du lịch” đang thú vị, thì lại nghe súng nổ từ dưới lên. Lại tạt qua Việt Trì, lên Phú Thọ. Tỉnh ủy bố trí cho chị em vào một bản, còn Văn nghệ thì vào thôn Gia Điền ở Thanh Ba.

Từ đây, thực sự bắt đầu công việc văn nghệ kháng chiến. Đó là một xã nghèo đói, chỉ mấy mảnh ruộng bằng tấm chiếu trải giữa những đồi nứa, đồi chè cằn cỗi và những đồi cọ xác xơ. Nhà chúng tôi đến chỉ có một bà cụ già, có một con trai đã vào bộ đội. Lỏng chỏng hai cái giường tre đủ cho bốn người nằm, và một bộ phản gỗ làm bàn cho “tòa soạn” một tạp chí sắp ra đời.

Chiến thắng Bông Lau, Ỷ La, Đèo Thông, Đèo Giàng, và chiến thắng sông Lô đánh đắm tàu địch, dội vang rừng đã thổi một luồng gió lạc quan lớn đến làng bản. Chúng tôi càng nóng lòng ghi được chút gì góp vào ngày hội lớn của đất nước. Phải ra ngay Tạp chí Văn nghệ. Giấy bản còn dính cả rơm, nhưng vừa đủ mấy khuôn chữ bỏ cặp mang theo, nhưng ra được báo là sướng rồi. Gay nhất là bài vở thế nào cho hay, anh em bò ra mà viết, nhờ có gió chiến thắng, hào hứng nổi lên, có đủ tiểu luận, truyện ngắn, thơ, nhạc... Một tạp chí đã ra đời, mặt mũi khôi ngô, tinh thần rất mạnh, bắt đầu có khí sắc kháng chiến.

(Trích trong Hồi ký của tác giả & trích lại từ kỷ yếu 75 năm Báo Văn nghệ)