Cùng với Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long (Ninh Bình), Việt Nam chiếm hai trong số ba danh hiệu Danh lục Xanh của khu vực Đông Nam Á.
Vườn quốc gia (VQG) Cát Tiên là VQG đầu tiên của Việt Nam đạt danh hiệu Danh lục Xanh, do Liên minh Bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN) công nhận với bộ 17 tiêu chí và 50 chỉ số bảo tồn hết sức khắt khe. Cùng với Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long (Ninh Bình), Việt Nam chiếm hai trong số ba danh hiệu Danh lục Xanh của khu vực Đông Nam Á.
VQG Cát Tiên có diện tích 71.187,9 ha, trải dài trên hai tỉnh Lâm Đồng và Đồng Nai. Nơi đây từng là cửa ngõ của chiến trường Đ khốc liệt, “vùng đất chết” trong kháng chiến chống Mỹ, sườn phía đông của chiến trường B2, nơi con đường hành lang chiến lược Bắc - Nam đi qua với bao câu chuyện thấm đẫm nghĩa tình quân dân thời chiến. Giai đoạn 1960 - 1970 Cát Tiên là một trong những địa bàn ác liệt nhất của chiến trường miền Nam và là căn cứ nổi tiếng anh dũng, kiên trung, bất khuất. Những cánh rừng nguyên sinh trở thành cứ địa, là nơi che chở để quân và dân ta giáng cho quân thù những đòn chí mạng, bảo đảm sự an toàn và lớn mạnh của vùng chiến khu rộng lớn. Rừng hứng chịu biết bao bom đạn, nhưng may mắn vẫn giữ được tính nguyên sinh.
 |
| Cây thiên tuế 900 tuổi. |
Sau ngày đất nước thống nhất, nơi đây trở thành rừng cấm vào năm 1978. Ngày 10/11/2001, UNESCO công nhận VQG Cát Tiên là khu dự trữ sinh quyển thứ 411 của thế giới. Ngày 04/08/2005, khu đất ngập nước Bàu Sấu của Vườn được Ban thư kí Công ước Ramsar đưa vào danh sách thứ 1,499 các vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế. Ngày 27/09/2012, Chính phủ xếp VQG Cát Tiên là Di tích Quốc gia đặc biệt. Ngày 20/04/2024, IUCN công nhận VQG Cát Tiên đạt danh hiệu Danh lục Xanh.
VQG Cát Tiên nằm giữa vùng sinh học địa lí từ cao nguyên Trường Sơn xuống đồng bằng Nam Bộ, do vậy hội tụ được các luồng động thực vật phong phú, đa dạng với 1.655 loài thực vật thuộc 724 chi, 162 họ và phụ họ, 75 bộ thực vật bậc cao có mạch. 1.730 loài động vật, với 113 loài thú, 109 loài bò sát, 41 loài lưỡng cư, trong đó có nhiều loài đang bị đe dọa tuyệt chủng và có tên trong Sách đỏ Việt Nam như: voi châu Á, bò tót, tê tê Java, cá sấu Xiêm, trăn gấm, cóc mắt chân dài, chàng Andecson... Cát Tiên được xem là một “đất nước thu nhỏ” của các loài chim rừng Việt Nam khi có tới 18 trên 19 bộ của khu hệ chim Việt Nam với nhiều loài quý hiếm như: hạc cổ trắng, già đẫy Java, quắm cánh xanh… Riêng bướm chiếm hơn 50% tổng số loài bướm được ghi nhận ở Việt Nam, trong đó có 2 loài bướm phượng quý hiếm…
Tại đây, công tác bảo tồn, tìm tòi nghiên cứu các loài động thực vật luôn diễn ra hàng ngày hàng giờ một cách sát sao, nghiêm ngặt để giữ màu xanh cùng hệ giá trị quý giá của đại ngàn. Nhiều năm qua, Vườn mở cửa đón du khách, trở thành nơi tham quan, tìm hiểu sự kì vĩ của núi rừng, nơi con người được trở về với bản thân, được hòa mình vào thiên nhiên trong lành.
Rừng chào đón chúng tôi bằng cơn mưa trắng xóa, bầu trời tối sẫm, gió mượn cây rừng phô diễn sức mạnh của mình, nhả từng chuỗi thanh âm rin rít. Mưa ầm ào đổ xuống, mịt mờ. Ngồi giữa rừng ngắm mưa, quả là một cảm giác lạ lẫm đầy thi vị.
 |
| Cây tung 400 tuổi. |
Sau hơn hai giờ vần vũ, trời quang trở lại. Chúng tôi đạp xe khám phá rừng trên con đường trải bê tông sạch sẽ bao phủ bởi cây lá đan nhau chằng chịt, chỉ chừa vài khe hở cho vạt nắng xiên xiên rọi vào. Rừng sau mưa toát lên mùi hăng, mùi nồng nã của đất, của lá mục. Tiếng ếch nhái rền rã cùng với tiếng chim ríu ran tạo thành bản hòa ca đặc biệt của núi rừng. Thỉnh thoảng có vài người đi cùng chiều hoặc ngược hướng với chúng tôi, không gian xao lên một chút rồi trở về với vẻ tĩnh lặng. Ngay khi đặt chân vào rừng, chúng tôi đã được đọc quy định về việc giữ im lặng để không ảnh hưởng đến người khác, đến thiên nhiên hoang dã, và giữ vệ sinh chung, “chỉ để lại dấu chân, chỉ lấy đi những bức ảnh”. Điều đáng mừng là hầu như ai cũng có ý thức tuân thủ để giữ vẻ thanh sạch của miền rừng. Thong thả vừa đi vừa ngắm cảnh, hít thở bầu không khí trong lành, lắng nghe thanh âm của rừng, mang đến cho tôi sự yên bình không dễ tìm thấy ở cuộc sống thường ngày.
Buổi tối, chúng tôi háo hức ngắm thú đêm. Chuyến đầu tiên bắt đầu lúc 18 giờ 30, chuyến cuối lúc 21 giờ. Sau giờ này, mọi hoạt động dừng lại trả sự yên tĩnh cho rừng và cho các loài thú đi ngủ. Trời lại đổ mưa. Mọi người mặc áo mưa ngồi kín chiếc xe mui trần, lặng im nghe cô hướng dẫn cất tiếng. “Chuyến đi của chúng ta độ 12km cả đi lẫn về, mất tầm 45 phút. Mong quý khách ngồi im, giữ im lặng và không dùng bất cứ loại đèn nào khác để soi tìm thú.” Cô ấy kể tên một số loài thú dễ thấy như nai, cầy hương, hoẵng, nếu may mắn có thể gặp heo rừng, cú mèo, bò tót… Ai cũng hồi hộp mong chuyến đi của mình gặp may.
Hơn mười lăm phút trôi qua, ánh đèn soi trúng bầy nai đang ăn cỏ, tôi đếm được 6 con. Sau tiếng ồ, mọi người vội im lặng không ai dám thở mạnh sợ chúng bỏ đi. Nhưng có lẽ lũ nai đã quen cảnh loài người ngắm mình dùng bữa nên cứ thủng thẳng, nhởn nhơ không tỏ vẻ gì hoảng sợ. Sau bầy nai đầu tiên, chúng tôi gặp khá nhiều những con nai khác, có bầy đông đúc lại có những con lẻ đàn, kiếm ăn trên trảng cỏ ven đường. Đi thêm một lúc đèn lia trúng cặp mắt sáng trưng như hai bóng đèn giữa màn đêm, nhưng vừa thấy ánh đèn đã nhanh chân lẩn mất. Khi biết đó là con cầy hương, ai cũng tiếc chưa kịp nhìn rõ. Đến trạm kiểm lâm Núi Tượng, xe quay trở ra, lúc này nai túa ra ăn nhiều hơn, cho chúng tôi thỏa thuê ngắm nhìn.
Đêm đó chúng tôi ngủ giữa tiếng mưa rả rích, tiếng cành cây rơi lộp bộp trên mái tôn, tiếng gió rít qua tán lá. Bên ngoài, những con mối cánh bị mưa làm cho tơi tả, nằm la liệt, con im lìm, con chấp chới bay lên, như những vì sao rơi. Tôi chìm vào giấc ngủ say nồng, đến khi trời chuyển sang gam màu sáng mới thức giấc bởi tiếng chim ríu rít, tiếng gà rừng lảnh lót. Tôi mở hết cửa cho gió ùa vào, tranh thủ hít thở khí trời.
Chúng tôi đi xem trung tâm cứu hộ động vật hoang dã. Nơi đây có nhiều loài vật như hồng hoàng, nhím, vượn đen má vàng và nhiều con khác đang được cứu chữa, đồng thời được các nhân viên cứu hộ tập lại thói quen tìm mồi cho chúng chờ ngày thả về rừng. Đang mải xem chợt nghe tiếng hú lanh lảnh khuấy động cả một khoảng rừng. Anh hướng dẫn nói đó là vượn đen má vàng, thuộc nhóm nguy cấp, quý, hiếm nằm trong danh sách đỏ thế giới, rồi nhanh chóng dẫn chúng tôi đi về hướng âm thanh. Trên cành cao, ba con vượn hai đen một vàng đang chuyền cành qua lại, con đực có màu đen, con cái màu vàng. Ở Vườn Cát Tiên có khoảng 500 cá thể, sống theo gia đình. Nếu chẳng may một con chết đi, con còn lại sẽ lẻ loi đến cuối đời. Quá trình trưởng thành của vượn con cũng hết sức độc đáo. Khi mới sinh, dù là đực hay cái thì con non đều có màu vàng trùng với màu lông của vượn mẹ, cho đến hết năm đầu tiên, thời gian này vượn con bám mẹ không rời, được mẹ chăm sóc bảo vệ. Sau khi rời mẹ, vượn con theo vượn cha học kĩ năng sinh tồn đến 7 - 8 tuổi, giai đoạn này lông chuyển sang màu đen tiệp với màu lông vượn cha. Đến tuổi trưởng thành, vượn rời đàn, thì màu lông sẽ thể hiện đúng theo giới tính. Sự sinh tồn trong tự nhiên, quả là kì thú.
Trekking rừng già mang đến cho chúng tôi trải nghiệm thú vị khác. Rất nhiều loài cây, dây leo lạ mắt lần đầu tôi nhìn thấy. Chúng tôi được thấy bàm bàm, loài dây leo khổng lồ nhất thế giới với chiều dài dây lên tới 240 m, đường kính 40 cm, hạt cứng như sừng, chỉ nảy mầm khi xảy ra cháy rừng, khi đó chồi non sẽ vươn mình xanh biếc dưới lớp tro tàn. “Thảm họa của loài này chính là cơ hội của loài khác”, quá trình đấu tranh sinh tồn quả thật đặc sắc. Đi sâu vào rừng, chúng tôi gặp cây tung 400 tuổi, được mệnh danh “Thằn lằn sấm” tại VQG Cát Tiên. Cây cao ba bốn chục mét, thân nhẵn nhụi, không cành nhánh, chỉ tỏa tán sum suê trên cao. Ấn tượng nhất là những bạnh vè dưới gốc, có bạnh vè cao vài mét, dài gần hai chục mét tạo thành bộ rễ kì vĩ, ngoằn ngoèo như những cánh tay khổng lồ của thần rừng trong truyện cổ tích. Tiếp đến chúng tôi diện kiến… cụ cây thiên tuế 900 tuổi. Trái với vẻ khổng lồ sừng sững của cây tung, “cụ” thiên tuế lại nhỏ bé, chỉ cao vài mét, thân khẳng khiu gồm những vòng tròn nối đến tận cổ, bên trên tỏa ra chùm lá xanh rì. Ngắm cây mà lòng tôi dâng lên niềm xúc cảm khó tả. Cây thiên tuế đã có mặt từ thời “Bách niên Thịnh thế” của nước Đại Việt. Dòng chảy lịch sử mải miết trôi, chứng kiến bao biến vi thăng trầm, hưng thịnh suy vong của các triều đại, bao kiếp nhân sinh, thế mà cụ cây vẫn lặng lẽ giữa khu rừng cổ sinh dâng tặng cho đời màu xanh nối liền 9 thế kỉ. Ngắm cây, tôi càng nhận rõ sự hữu hạn nhỏ bé của con người trước đại ngàn mênh mang.
Tại Vườn, chúng tôi gặp nhóm “Gia đình em yêu thiên nhiên Việt Nam” do anh Phùng Mỹ Trung, từng là kiểm lâm VQG Cát Tiên hướng dẫn. Nhiều năm qua nhóm thường xuyên tổ chức các chuyến tìm hiểu rừng, trồng rừng, thả rùa về biển… qua đó ươm mầm gieo hạt giống yêu rừng yêu biển, giáo dục các bé về ý thức bảo vệ Mẹ thiên nhiên. Nhóm còn đào tạo những tình nguyện viên nhí tham gia vào công tác bảo vệ rừng. Phùng Mỹ Trung là người sáng lập và xây dựng trang web “Sinh vật rừng Việt Nam”, một thư viện điện tử miễn phí tra cứu các loài sinh vật rừng của nước ta, với nguồn dữ liệu từ những chuyến anh tự mình lặn lội, ăn nằm với rừng hàng tháng trời ở các VQG khắp cả nước để chụp những bức ảnh sống động về các loài, từ phổ biến đến nằm trong sách đỏ của Việt Nam và thế giới. Anh viết bài, kể những câu chuyện độc đáo thú vị về các sinh vật rừng. Qua các chuyến đi, nhiều lần anh phát hiện ra loài mới, có không ít các báo cáo khoa học công bố ra thế giới. Anh Trung tâm sự, nhà anh ba đời làm kiểm lâm, từ ông ngoại, ba rồi đến anh. Anh yêu rừng từ trong máu thịt, cứ vào rừng là thấy ung dung thoải mái. Bây giờ dù không làm kiểm lâm nữa, nhưng anh lại gắn bó với rừng nhiều hơn. Anh muốn góp phần giữ rừng theo cách riêng của mình, đó là nâng cao hiểu biết và ý thức bảo vệ rừng cho cộng đồng và thế hệ tương lai…
Để bảo vệ miền rừng rộng lớn, giữ sự đa dạng sinh học cùng cảnh quan thiên nhiên ở VQG Cát Tiên đòi hỏi sự nỗ lực không mệt mỏi, không kể hiểm nguy của các thế hệ kiểm lâm cùng với sự đồng lòng của các ban ngành và người dân địa phương.
Anh Nguyễn Thanh Long, Phó Hạt trưởng Hạt kiểm lâm VQG Cát Tiên cho biết, kiểm lâm là công việc vất vả, đòi hỏi nhiều sự hi sinh từ bản thân người giữ rừng lẫn người thân, gia đình. Bởi các anh thường xuyên ở trong rừng sâu, khi con đau vợ ốm song thân bệnh tật không kịp thời có mặt, hoặc khi bản thân bị thương, việc di chuyển ra ngoài vừa khó khăn vừa mất thời gian dễ khiến bệnh tình trở nặng. Làm kiểm lâm trong Ban quản lí rừng đặc dụng phòng hộ càng vất vả bởi diện tích rừng rộng lớn, thường xuyên tuần tra bảo vệ, làm việc xuyên đêm, vào lõi rừng già, đi bộ dọc các đường mòn, địa hình hiểm trở, nhiều nơi phải cắt rừng, trèo đèo lội suối, thường xuyên đối mặt với nguy hiểm từ rừng, bị động vật hoang dã tấn công, mà đặc biệt nhất là bọn lâm tặc hung hăng liều mạng lại có vũ khí, luôn chống trả quyết liệt hòng thoát thân mỗi khi bị bắt gặp.
Tôi hỏi về những khó khăn của anh trong quá trình công tác, anh Long từ chối trả lời về mình, chỉ bồi hồi nhắc lại vài vụ đáng tiếc gần đây. Khoảng 2 giờ sáng ngày 2/3/2023, tại tiểu khu 42 của Vườn, trong lúc tuần tra tổ công tác phát hiện nhóm lâm tặc gồm 7 đối tượng đang săn bắt, vận chuyển trái phép động vật hoang dã. Khi phát hiện lực lượng kiểm lâm, bọn chúng dùng dao, gậy gỗ, bình xịt hơi cay, súng tự chế chống trả kịch liệt. Ba cán bộ kiểm lâm bị chém vào mặt, vào tay gây thương tích nghiêm trọng. Những người còn lại trong tổ vội băng rừng đưa các anh đi cấp cứu, may mà bảo toàn được tính mạng.
“Giữ được mạng sống là tốt”, anh rưng rưng khi nói đến một trường hợp khác, vào ngày 3/5/2025, tại tiểu khu 6, một nhân viên trong lúc tuần tra bị bò tót húc đổ ruột, dù được các cán bộ kiểm lâm lân cận đưa đi trạm xá sơ cứu, nhưng vết thương quá nặng cộng thêm mất nhiều máu trên đường, anh ấy đã không qua khỏi, để lại mẹ già, vợ và 3 đứa con thơ, hoàn cảnh gia đình hết sức khó khăn. Đến giờ mọi người vẫn ám ảnh tiếng kêu cứu cùng hình ảnh máu me của anh ấy. “Đó là những trường hợp đặc biệt, còn bị thương trong lúc tuần tra như cây đổ, rắn độc cắn, té ngã do đường rừng trơn trượt, nước cuốn… thì khó lòng kể hết.”
Thế nhưng, tình yêu rừng đã vượt lên tất cả. Các anh vẫn ngày đêm bám rừng, xem rừng là nhà, chim thú là bạn, ăn ngủ cùng rừng để giữ vững màu xanh đại ngàn.
Anh Long cho biết, hiện Vườn đã kí kết, phối hợp với hạt kiểm lâm các rừng giáp ranh, các cơ quan chức năng như công an, chỉ huy quân sự các vùng lân cận để tăng cường công tác bảo vệ rừng, ngoài ra còn khoán rừng cho 1.200 hộ dân xung quanh vùng đệm, vừa tham gia bảo vệ rừng vừa tố giác các đối tượng vi phạm, nhờ vậy mà hiệu quả bảo vệ rừng được nâng cao. Ai cũng quyết tâm bảo vệ danh hiệu Danh lục Xanh đã dày công đạt được.
