Năm 1995. Khi đã bước vào tuổi 43, Mai Quỳnh Nam cho in tập thơ đầu tay Bước trượt. Sao ở cái tuổi ấy còn bước trượt được nhỉ? Và lại là bước đầu tiên của thơ ca? Thế là thấm thoắt một đời thơ. Đến năm 2024. Ngót nghét 30 năm rồi. 7 tập thơ ra đời. Sau Bước trượt là Các sự việc rời rạc (2002), Phép thử thuật tư biện (2007), Biến thể khác (2012), Không thiên vị (2014), Không tì vết (2020), Một phía (2024). Giữa thời buổi người ta không mặn mà gì với thơ nữa, các mĩ nhân đa tình nhất phần nhiều liếc mắt vào cửa ngân hàng và trong khi người thi nhân ấy có thể làm nhiều công việc khác phục vụ cho sự tiêu dùng lại không làm mà nhất quyết đi làm thơ. Bởi thế, tôi trân trọng những gì mà cả một đời người đã gắn bó và lặn lội với thơ, tưởng như chẳng bao giờ dứt được. Chao ôi! Cái nghiệp chướng văn chương là vậy đấy.
|
Ba tập thơ đầu của Mai Quỳnh Nam Bước trượt - Các sự việc rời rạc - Phép thử thuật tư biện có nhiều bài viết về chiến tranh. Anh viết về cái chết của người bệnh binh nằm giữa núi rừng phương Nam mênh mông mà khốc liệt, một cảnh như triệu cảnh người lính trận đã ra đi, những năm bom đạn giản đơn như thế đấy: Người bệnh binh trút hơi thở cuối cùng/ vào giữa lúc cơn giông ập xuống/ Anh đi vội võng chưa kịp cuộn/ võng anh nằm song song võng tôi; về màu trắng chết chóc của chất độc hóa học hiện lên hình hài của một con người bé nhỏ chưa bao giờ nghe tiếng đạn nổ, bom rơi: Người đàn bà vật vã trên bàn đẻ/ sau cơn đau kinh hoàng của người vượt bể/ chị nâng đỡ trên tay đứa bé/ dị dạng hình người/ không tiếng khóc/ như có loạt bom hắt té tát vào mặt/ màu trắng đục những cơn mưa hóa học.Thơ về chiến tranh của Mai Quỳnh Nam không chỉ là dấu ấn bảy năm đời lính của anh từ 1970 đến 1977, mà còn là một quãng dài của thời gian suy ngẫm về cuộc chiến, khi anh may mắn trở về. Nhờ đó, thơ Mai Quỳnh Nam góp một tiếng nói có trách nhiệm và đầy cảm khái về những ngày cả đất nước ta ra trận.
Từ tập Biến thể khác, đúng như đầu đề của nó, Mai Quỳnh Nam bắt đầu rục rịch làm một điều gì đó không giống với những gì anh đã có khi tiếp thu truyền thống của phong trào thơ ca chống Mỹ cứu nước. Anh tâm sự: “Tôi đang mang những con chữ vào miền quên lãng”. Tâm trạng thơ đã mở đến những biên độ mới, những biên độ không có gì xa lạ, đã ẩn chứa từ trước đó, trong thơ anh. Đó là cảm thức về những nỗi đau của thân phận làm người. Chen lẫn những khúc tình ca “biển đục quá anh trong sao được”, là một nỗi buồn muôn thuở như ở trong cổ thi: Em thêm một nỗi ưu phiền/ tôi thêm một nỗi truân chuyên trong đời/ tàn ngày một cánh hoa rơi/ một đôi chim nhạn cuối trời biệt tăm.
Sự rục rịch ấy thể hiện bằng việc bắt đầu đi tìm một phương thức phản ánh hiện thực trước những biến động không lường của thời cuộc. Anh tự dằn vặt lương tâm mình ở “Xã hội học lúc 0 giờ” khi chú bé đánh giày đã ngủ, cô gái bán mình đã dứt cuộc tình, những ông chủ vừa tan tiệc rượu, giá vàng vừa tỉnh vừa say, người đàn bà không thấy vẻ khát thèm của người chủ chứa. Và “Các tác phẩm được giải” “tươi như món dưa muối xổi”, “những cây bút vàng sẵn sàng lên đài đăng quang”. Người nhặt rác nhặt những giải Oscar… để tất cả bước vào cuộc cuối ngày: Nắng trôi qua đã trọn một ngày/ nắng đắng chát tóc người bạc trắng.
Mai Quỳnh Nam mong muốn tìm một con đường khác cho thơ, khác với những gì anh đã viết ở ba tập thơ đầu. Mai Quỳnh Nam chuyển mạnh sang khuynh hướng lấy lý trí làm trọng điểm, coi trọng thơ nhấn vào ý tưởng xã hội sâu sắc và được thể hiện trong một thi pháp kiệm lời. Anh như một bông hoa đang thiền trên cát bỏng, dùng tư biện duy lý để thi ca phát hiện chân lý đời sống và những vùng sáng thẩm mỹ mà có người gọi là điểm ngời sáng trong thơ. Con đường đó chưa ai nói rằng nó dễ dàng và dễ đi, đôi khi chỉ mong được sự cảm thông của một người mà thôi… “Có một người”, “ít nhất, có một đời”, “những lúc buồn vui”, “nhẩm đọc” “vài câu thơ của tôi”. Mai Quỳnh Nam đi tận cùng đến thơ ngắn. Ngắn đến nỗi bài thơ chỉ một, hai, thậm chí ba câu là cùng. Như một sự phát hiện không cần diễn giải. Những khi ấy, anh đang thiền chăng với một bài thơ chỉ có một đôi dòng về tình yêu và triết lý nhân sinh.
|
- Em là bóng trong nắng chiều trắng xóa
- Em về để sợi tóc rơi
trăm năm một kiếp một thời tóc mây
- Hoa hoài nghi
mang về hương quả đắng
- Phiên chợ lặng im
tôi bán hai nghìn một tiếng chim
- Cơn gió thoảng qua, rồi đi thôi
lạnh và mong manh như kiếp người
- Từ tận cùng đau đớn
tôi dâng hiến
Mai Quỳnh Nam đi vào thơ cực ngắn theo hướng lấy Bertolt Brecht làm phương châm. Ở đó, thơ là sự khắc khoải đến cùng cực của trí tuệ. Và nhờ căn nền văn hóa rộng rãi, kết hợp với tư duy triết lý sâu sắc, thơ cực ngắn của Mai Quỳnh Nam để lại nhiều ý tưởng khó quên.
Có một cặp phạm trù tình yêu và cái chết mà dường như cái chết được nói đến nhiều hơn, ám ảnh trong thơ Mai Quỳnh Nam chừng 10 năm gần đây. Anh không ngại nói về nó theo hai chiều hư vô như định mệnh và giản đơn lẽ thường của đời một con người. Hư vô như: “không ai còn nhớ chúng ta”, “tất cả trắng xóa”, “một ngày nào đó”. Và ở chiều kia là sự giản đơn như đời sống con người vốn cô đơn để đi về chốn hương khói cô đơn: Ngoài nghĩa trang hương khói quyện vào nhau/ hương khói nối dài/ người với người/ không biết dựa vào ai.
Dường như để thực hiện sự cân bằng vốn có của giới tự nhiên và đối diện với sự chết là ánh nắng của tình yêu cuộc sống, lan tỏa trong các tập thơ Mai Quỳnh Nam. Thế giới nắng Mai Quỳnh Nam:
- Em đi biền biệt chiều không tưởng
nắng xoãi tình hoang loang đất đai
- Gió thổi xiết chân trời sạt lở
nắng úa vàng tao tác bờ mây
- Quăng tấm lưới ra
thâu tóm cả một vùng
kéo lên
chỉ thấy nắng trắng ngời mắt lưới
Rồi đến lúc nắng vẫn là nắng ấy mà xưa cũ như người: Nắng vẫn nắng chẳng còn là nắng nữa/ lòng đã buồn như mưa cổ xưa.
Rồi nắng như đời sống của chúng ta, như thi ca ở cuộc đời này, cũng sẽ chỉ là nguôi ngoai hoài niệm của nhịp thời gian cứ đi mà không dừng lại: Nắng đã nguôi ngoai trăng nhớ cuộc rằm/ chiều cạn dần, thơ đến cõi xa xăm.
Nhưng như để nhắc nhở người đời, Mai Quỳnh Nam đã trao cho nắng một sứ mệnh bất tử. Từ tiếng reo vui của người con gái trong nắng đẹp đầu ngày: “Một ngày nắng, bình thường như nắng”, “em reo lên trong nắng đầu ngày”, đến nỗi bàng hoàng ngây dại của nắng, của tình yêu cuộc sống: Bao nhiêu nắng bàng hoàng ngây dại/ bao nhiêu đêm khắc khoải mảnh trăng thề. Như thế thì chết làm sao được Mai Quỳnh Nam ơi?
Tôi đọc tập thơ Một phía mới in từ tháng 8 năm 2024, thấy có một nỗ lực của Mai Quỳnh Nam trong việc làm mới thơ mình. Bên cạnh tiếp tục dòng thơ cực ngắn, hai, ba câu không có tiêu đề, anh hướng tới chuyển hoá bút pháp thơ bốn câu, vốn là thế mạnh của anh từ những tập thơ trước: Tôi đi trên con đường/ mải miết về phía ấy/ trong mờ mịt gió sương tôi bỗng thấy/ mùa thu vỡ tan trong tiếng ngỗng trời.
Mai Quỳnh Nam có nhiều bài thơ bốn câu không còn nguyên nghĩa của thể thơ tứ tuyệt nữa. Thơ tứ tuyệt truyền thống thường chỉn chu câu chữ, đôi khi bằng chằn chặn ở ý, ở từ. Mai Quỳnh Nam tạo được sự tự do, bứt phá trong cảm hứng thi ca và phóng túng trong thi pháp thể hiện, giống như mùa thu êm ả bỗng “vỡ tan trong tiếng ngỗng trời”. Cũng giống như bài tứ tuyệt ngậm ngùi khi: “Hoa tím bên đường tím chẳng thuộc về anh”, hay khi là: “trời vắng lặng màu mây năm ngoái”, xa xôi mà như nán lại chút sắc màu phôi pha không rõ của thời gian.
Chưa ai làm thơ lặng lẽ như Mai Quỳnh Nam. Lòng trắc ẩn đã đẩy tôi nhìn ngắm một bông hoa lặng lẽ thiền trên cát bỏng. Cát bỏng của sự đời và thách thức thi ca. Tôi đọc thơ anh cũng là cách tôi thiền giữa bao nhiêu dâu bể của hôm qua và hôm nay.
