Nhà văn Diêm Liên Khoa

1.

Đế quốc Anh, với gia tộc của tôi, chính là một cục đờm to vĩnh viễn không có cách nào để nhổ ra khỏi miệng được.

Tận đến khi đã chín mươi hai tuổi mà ông nội tôi mỗi khi nhắc đến đất nước ở xa xôi mãi bên trời tây ấy, vẫn còn như ngửi thấy mùi hôi thối kinh khủng trước cửa nhà xí, đến nỗi phải quay đầu đi nhổ phì một bãi nước bọt xuống đất.

Trước khi quyết định sang Anh, tôi nhất quyết trước tiên phải về thị trấn nhỏ ven biển ấy, về nhà thăm ông nội đã ở cái tuổi xưa nay hiếm của tôi. Cha tôi công tác ở thành phố, mẹ tôi cả đời đều ở cái thị trấn cổ kính nơi quê nhà ấy vừa để giữ đất đai, cũng là để trông nom ông nội. Trong những năm tháng khi tôi còn nhỏ, ông nội đã y như một gốc hòe già cổ thụ, cong queo, sần sùi, sum suê cành lá, ngày nào cũng chống cây ba-toong, dạo khắp những con đường của thị trấn, ngửi mùi tanh của biển từ phía bên kia núi, kể đi kể lại những câu chuyện với mọi người, tựa như ông chính là một tiêu bản và kí ức của thị trấn này, giống như một cuốn sách có tranh minh họa từ thời xưa để lại. Ông kể đủ mọi chuyện trên giời dưới đất, nhưng câu chuyện lảm nhảm mãi không bao giờ hết vẫn là về nước Anh Cát Lợi mà tất cả mọi người trong trấn đều cảm thấy xa lạ, và những người Anh mắt xanh mũi lõ mà tất cả những người trong thị trấn hiện còn sống đều chưa ai từng nhìn thấy.

Khi ấy, ông nội lại xoa xoa đầu của cậu thiếu niên là tôi, chỉ lên con đường ngoằn ngoèo trên dốc núi, nói, con đường sắt xuyên qua đúng ngay dưới chân núi ấy, vươn tới tận bến cảng bên bờ biển. Chúng nó chất những quặng đồng, quặng vàng của thị trấn, lên những đoàn tàu lửa nhả đầy khói trắng, vận chuyển thẳng xuống những con tàu lớn đang đậu cập vào trên bến cảng, rồi đem những kho báu ấy của đất nước ta, kéo còi hơi tu tu, mang về cái đế quốc Đại Anh đáng chết ấy của chúng. Ông tôi bảo, những cái cột buồm biết phun mây nhả khói trên những con tàu lớn của Anh quốc ấy, cao vút tưởng chọc trời, khiến những con chim biển chưa từng trông thấy những cột buồm cao như thế, thường thường bay đâm bổ vào đến vỡ đầu, tóe máu.

Nói về cái chết của những con chim ấy, kì thực chính là một kiểu khí tiết của người Trung Quốc.

Nhưng khi nói đến khí tiết, dường như ông tôi hơi cảm thấy hụt hơi. Ông tôi nhớ đến ông nội của chính ông - một người sống bằng nghề khai khoáng trong thị trấn. Vị thương nhân phương bắc ấy chỉ vì hút thuốc phiện mà đã phải đem mỏ đồng chỉ cách thị trấn có vài dặm đường của mình bán cho một thương nhân cùng tuổi người Anh. Đem đất đai nhà cửa của gia tộc vốn chiếm đến hơn nửa ở cả hai bên con phố chính của thị trấn, cũng hút dần hút mòn từng miếng một vào trong cơn đê mê của mình, đem chìa khóa của những nhà cửa tiệm buôn, cùng từng tờ từng tờ văn tự, đệ cả vào tay những người họ khác. Cuối cùng, cùng với cái bến cảng ngoài bờ biển bên kia núi càng ngày càng lớn hơn, lòng núi bên này cũng bị đào càng ngày càng rỗng không hơn, mà cửa tiệm và mỏ đồng của gia tộc nhà tôi, rốt cũng ngày càng ít đi, rơi vào tay kẻ khác. Cho đến tận khi một gia tộc lớn giàu có, vinh hoa phú quý, chỉ còn sót lại một ngôi nhà tàn tạ, ông nội của ông nội tôi sau khi bán nốt đi cỗ xe ngựa cuối cùng đã vận chuyển đất đá, quặng đồng cho mình suốt mấy chục năm, vào một tiệm thuốc phiện trên thị trấn, hút một chầu thuốc đã đời, đến khô kiệt cả linh hồn, đã quay về và treo cổ chết ở thanh xà ngang trên lầu cổng nhà mình.

2.

Hiện giờ, tôi là một nhà văn.

Hai mươi mấy năm trước, khi tôi mới lên học khoa văn một trường đại học ở Bắc Kinh, ông nội từng cầm tay tôi, đi trên con phố trước nhà mình ở thị trấn, chỉ vào một ngôi nhà lầu từng là hàng nhuộm, bảo, nếu không phải vì ông nội của ông hút thuốc phiện, thì ngôi nhà này chính là của nhà chúng ta. Ông tôi lại chỉ vào những ngôi nhà từng là niềm vinh dự của gia tộc nhà tôi ở hai bên dọc theo con phố mà chửi rủa: “Mẹ cha nó, bọn mũi lõ chẳng có gì là tốt đẹp cả!” Rồi ông ngoái đầu, di chân, nhổ phì một bãi nước miếng xuống đất. Lúc sau, dẫn tôi đến cây cầu cũ ở đầu con phố, ông tôi chỉ về phía dãy núi mờ mờ ở tít tận đằng xa, nói tiếp: Quặng ở đằng kia kìa! Đường sắt ngầm trong lòng núi, chính là ở dưới chỗ ngọn núi cao nhất ấy.

Tôi nhìn theo hướng tay ông nội chỉ, ngoài ruộng đồng, núi non, và khe suối ra, còn có một thứ nữa, đó là mùi biển nửa tanh nồng nửa ẩm thấp phảng phất bay trong không khí. Tôi không biết mình nên nói gì với ông, bèn hỏi một câu vu vơ: “Ông oán hận nước Anh à?”

Ông nội quay sang nhìn tôi, tựa hồ nhìn vào hi vọng tương lai của mình, đưa tay lên xoa xoa đầu tôi, cười nhăn nhó, bảo, điều hối tiếc lớn nhất của gia tộc ta, không phải là ông nội của ông nội cháu hút thuốc phiện, không phải là người nước Anh đến đào quặng vàng, quặng đồng của thị trấn ta đem đi, mà là: trong gia tộc chúng ta không có ai có cơ hội để có thể xiên một lưỡi dao vào tim người Anh.

Ba ngày trước khi lên máy bay sang Anh quốc, tôi về thăm thị trấn nhỏ nơi quê nhà ấy. Bấy giờ, những thứ hải sản mang từ biển vào vốn đều là những sinh mệnh còn sống bơi nguây nguẩy, tươi rói trong những bể nước, những chậu lớn để dọc bên đường, nhưng mùi vị bốc lên đến lưng trời thì đều là những mùi cá ươn tôm thối đã chết từ lâu. Những ngôi nhà, những căn lầu trên mặt phố, hơn một trăm năm trước từng là của nhà tôi, trong vòng hơn hai chục năm nay đã nhanh chóng biến mất gần hết, tựa như gió cuốn mây bay. Thay kế vào đó là hết dãy này đến dãy khác những nhà tầng, cửa hiệu, từ trên xuống dưới đều được ốp bằng gạch men trắng và kính, cứ như cái thị trấn cổ và đất nước cổ kính này đều bị bao bọc trong gạch men và kính vậy.

May mắn là nhà tôi - căn nhà cũ xây bằng gạch men xanh đã bị năm tháng chất chồng đè nặng ấy - vẫn như một di tích tọa lạc dưới gốc mấy cây cổ thụ ở đầu cùng phía đông con phố. Ông nội chín mươi hai tuổi của tôi cũng giống như một di tích, nằm trong căn buồng phía nam ở nhà trên. Chính trong gian nhà ấy, khi tôi nói với ông, tôi phải sang Anh, ông tôi dù phải nằm bẹp trên giường ba năm nay, nhưng đôi mắt đã nhòe mờ bỗng nhiên sáng rực lên, chằm chằm nhìn vào tôi tựa như đang nhìn một người mà ông không hề quen biết, tận đến khi ánh mặt trời xuyên qua cửa sổ rọi lên mặt tôi đến nóng bỏng, ông mới nhờ ánh sáng ấy, nhận ra được rõ người đang ngồi bên giường trước mặt, chính là thằng cháu đích tôn của mình - cái thằng đi học ở Bắc Kinh và ở lại đó ngày qua ngày viết tiểu thuyết ấy.

“Cháu đi đâu?”

“Đi Anh ạ!”

Có thêm câu hỏi và câu trả lời ấy, ông nội mới tin chắc vào lời tôi nói, trên gương mặt nhăn nheo với làn da màu sáp vàng, đầu tiên hơi có một chút vẻ hồng nhuận và thư giãn mềm mại, rồi đến khi đã biết rõ tôi thực sự phải đi sang nước Anh, thì vẻ hơi hồng nhuận tươi mềm ấy liền biến mất, và dần dần thay vào đó là một màu cứng đanh sắt lạnh, dường như người đang ngồi ở đầu giường không phải ông mà chính là một pho tượng bằng sáp không hề có một chút màu sắc của tia máu hồng nào. Cứ như vậy một lúc sau - một lúc mà dài như thiên trường địa cửu - ông nội nắm lấy hai bên vai tôi lắc mạnh. Trong khi ông lắc vai tôi, tôi nghe thấy tiếng chuyển động của những đốt xương đã cứng ngắc khắp người ông, giống như một cỗ máy đã rất lâu không sử dụng, không còn dầu mỡ, đang hoạt động. Sau đó, ông tôi lấy từ trong cái rương đóng bằng những tấm ván gỗ tử đàn phía sau lưng ra một cái hộp gỗ nhỏ, độ chừng rộng hai tấc, cao hai tấc nhưng dài tới tám tấc, cũng làm bằng gỗ tử đàn đỏ tía. Ông dùng tay trái đỡ cái hộp, tay phải kéo tay tôi, rồi cầm tay tôi đặt lên trên mặt cái hộp gỗ dài ấy, khuôn mặt sáng bừng, đôi môi hơi run rẩy. Ông run run nói: “Cuối cùng nhà ta cũng có người đến được nước Anh của chúng rồi. Di nguyện của tổ tông mấy đời nhà ta là, có cơ hội rồi, nhất định phải xỉa một nhát dao vào tim người Anh.”

Đôi tay của ông tôi run rẩy như ngọn đèn trước gió. Trong khi run rẩy, những sợi gân xanh già nua nhăn nheo trên tay ông giật giật như những sợi dây đàn đang rung. Trong lúc những sợi dây đàn ấy đang hòa tấu, tôi nghe thấy rất rõ ông nội tôi thay mặt cho tất cả tổ tiên trăm năm trước của mình nói với tôi: Cuối cùng nhà ta cũng có người đến được nước Anh của chúng rồi. Cháu nhất định phải xỉa một nhát dao vào đúng tim người Anh bọn chúng.”

3.

Chuyến thăm của tôi đến nước Anh, trước sau tổng cộng mười ngày.

Trừ một buổi diễn thuyết trong chương trình hoạt động văn hóa “Trung Quốc ngày nay” tổ chức ở South Bank, Luân Đôn ra, thì còn tổ chức thêm một buổi diễn thuyết và nói chuyện về văn học ở khoa Đông phương của Đại học Cambridge nữa, còn lại chỉ là du lịch tham quan với danh nghĩa là giao lưu văn hóa mà thôi. Ăn thì toàn đồ tây chính cống, ở thì khách sạn được xếp hạng sao, những người cùng đi với tôi, ngoài phiên dịch ra, còn có dịch giả tiểu thuyết đáng kính của tôi, biên tập viên và người phát hành của nhà xuất bản, cùng với một đôi vợ chồng tài hoa xuất chúng người Anh và con của họ. Vợ chồng họ là nhà thơ và nhà văn, sống trong một biệt thự ở làng quê ngay bên cạnh di tích Stonehenge của nước Anh. Trên khu vực được che phủ bởi những khối đá lớn ấy của công trình Stonehenge, họ đã khiến tôi cảm nhận được một bầu trời và thảo nguyên khác hẳn, một tình thú và văn hóa khác hẳn với Trung Quốc. Sau đó tôi lại theo họ đến tham quan phố người Hoa, viện Bảo tàng, Bảo tàng mĩ thuật, nhà thờ lớn, thăm mộ Karl Marx và nhà cũ của Engels - bạn thân ông, làm những việc mà bất cứ người Trung Quốc nào lần đầu tiên đến nước Anh cũng sẽ làm: chụp ảnh và lưu niệm, cảm thán và xuýt xoa. Chỉ duy nhất có một điều không giống, đó là sâu trong tâm trí mình, trước sau tôi vẫn nhớ kĩ câu nói ấy của ông nội: Trong gia tộc chúng ta, cuối cùng cũng đã có người có thể đến được nước Anh của chúng rồi!

Câu nói ấy khiến tôi vào đêm cuối cùng trước khi rời Luân Đôn, đã nhân lúc đêm khuya người vắng, một mình rời khỏi khách sạn Holiday ở trung tâm thành phố, đi bộ trên con phố lớn của Luân Đôn, ngắm nhìn những kiến trúc cổ kính đều có tuổi đời từ mấy trăm đến cả ngàn năm, đặt bàn chân lên con đường lát đá phiến đã in hằn rất sâu những dấu bánh xe, nhắm hướng sông Thames tiến bước. Trên phố lớn Luân Đôn không có mùi cá ươn tôm chết của quê tôi, cũng không có mùi tanh đất bùn của ruộng đồng và cây cối đặc hữu của miền bắc Trung Quốc. Trong mùi biển ướt nhuận giữa bầu không, và hơi nước của sông Thames bay la đà trên mặt đường phố, đan xen với mùi gạch mục từ những tòa kiến trúc cổ kính và mùi tháng năm của những khối đá đã được chạm trổ ở khắp mọi nơi. Trên đường phố, thi thoảng vẫn thấy những chiếc xe taxi còn chạy, cùng những anh chàng, những cô nàng mũi cao chẳng biết đã đi tiệc tùng vui vẻ ở đây trở về, khi họ đến trước mặt tôi đều nhẹ bước chân lại, để ý nhìn tôi, dường như có chút thiếu tin tưởng bởi vẻ khác lạ nước ngoài của tôi.

Tôi đã đến được một cây cầu trên sông Thames như thế, nhìn ngắm vòng quay lớn mà người ta vẫn gọi là “Con mắt Luân Đôn”, ngồi đó rất lâu, suy nghĩ rất lâu, tận đến khi có một cô gái Ả Rập bán hoa tươi từ đâu đi tới, cầm một bó hoa hồng còn lại chưa bán hết đến trước mặt và hỏi thử tôi có mua không, thì tôi mới đứng dậy từ chỗ ngồi bên lan can đá ở đầu cầu.

Hai chúng tôi dùng tay ra hiệu với nhau, dưới ánh đèn tôi đã mua toàn bộ số hoa hồng của cô ấy, rồi đi lên phía giữa cầu. Chính trên giữa cây cầu cổ kính ấy, tôi dỡ bó hoa, cầm từng bông từng bông hoa một thả xuống mặt nước sông Thames. Khi cúi đầu nhìn xuống từ lan can cầu, tôi trông thấy từng bông từng bông hoa đang rơi xuống, mùi hương hoa nồng nàn sực nức còn lưu mãi bên cánh mũi tôi. Và từng bó từng bó hoa trôi trên mặt nước sông Thames, thấp thoáng ẩn hiện, như những chiếc thuyền mui vẫn luôn có thể nhận ra khi bập bềnh trôi trên những con sông của Trung Quốc trong những ngày mưa.

London - Ảnh của Ricardo Frantz.

4.

Khi tôi từ Anh quốc trở về thì ông nội tôi đã qua đời.

Chín mươi hai tuổi, không bệnh mà mất. Đến khi tôi lại từ Bắc Kinh trở về được đến quê, thì ông nội đã được mọi người trong thị trấn an táng trên dãy núi cao nhất, án ngữ phía tây, mà ông đã chỉ cho tôi xem. Dãy núi ấy kéo dài, nhấp nhô, ngoằn ngoèo uốn lượn, một bên là biển lớn mênh mông vô tận, một bên là thị trấn nhỏ cổ kính mà nhà tôi từng rất giàu có ở đấy. Và, ở trong lòng dãy núi ấy, là con đường hầm và mỏ đồng đã bị người Anh moi sạch.

Phần mộ ông nội, chính ở trên quang cảnh của tháng năm và thế núi ấy. Vô cùng bình thường, một nấm đất vàng, đến ngay cả những mầm cỏ mới còn chưa kịp mọc.

Tôi ngồi trước mộ ông, trên tay cầm cái hộp gỗ tổ truyền mà khi tôi sang Anh quốc ông đã đích thân giao vào tận tay cho tôi. Trong cái hộp đó là một lưỡi dao găm để trong vỏ dao làm bằng da bò. Ông nội bảo, sau khi ông nội của ông qua đời, thì cha của ông đã cầm cây dao ấy lên thị trấn, đi đến hầm mỏ và bến cảng, nhất tâm muốn dùng nó để đâm chết một, hai người Anh. Nhưng kết quả là, không phải ông không gặp được người Anh nào, mà là vì vô vàn nguyên nhân khác khiến ông gặp được họ nhưng không thể ra tay.

Sau đó nữa, thì lưỡi dao cùng di nguyện này đã được cha của ông đặt vào tay ông.

Lại qua mấy chục năm, ông nội liền đem lưỡi dao ấy giao phó cho tôi. Ông nội bảo: “Cầm lấy nó. Nhà ta cuối cùng cũng có người có thể đến được đất nước của chúng rồi.” Nhưng khi tôi giấu ông nội đem lưỡi dao ấy cất vào góc tường trong ngôi nhà cũ của mình, tôi nói với ông: “Ông cứ an lòng, cháu đem lưỡi dao này sang nước Anh. Cháu sẽ không để lưỡi dao này phải đi suông một chuyến sang Anh đâu!”

Vì câu nói ấy mà ông nội bóp chặt lấy tay tôi, rồi vào chính cái đêm mà tôi lên đường ông đã không bệnh mà mất.

Ông đã chết một cách thanh thản và thỏa mãn.

Khi tôi ngồi dưới chân nấm mộ của ông, nhìn xuống thị trấn già nua từng có vô số gia sản của gia đình mình, ngửi mùi biển khơi bay lại từ cách đó mấy chục dặm, trên tay cầm cái hộp đựng dao bằng gỗ tử đàn, tôi nghĩ mình nên viết một cuốn tiểu thuyết về lịch sử ân oán giữa gia tộc của tôi với nước Anh. Tên của cuốn tiểu thuyết ấy là “Nước Anh và gia tộc của tôi”.

Châu Hải Đường dịch